Voor de rechter tot 1796/1811

Tot de Franse Tijd was op het gebied van de rechtspraak in Nederland geen enkele eenheid. Deze situatie kwam voort uit de grote zelfstandigheid van zowel de gewesten als de steden. Van een systematische scheiding der machten, in een wetgevende, een bestuurlijke en een rechterlijke macht, was nog geen sprake.

Het was gewoon dat tot laat in de 18e eeuw dezelfde instellingen naast een justitiële taak, ook een bestuurlijke of zelfs een regelgevende taak hadden.

Verschil in bevoegdheden per rechtbank

Het grote aantal rechtscolleges verschilden van elkaar in hun bevoegdheid. Sommigen namen zowel civiele zaken als criminele zaken (misdaden waarop lijf  en onterende straffen waren gesteld) in behandeling. Had een gerecht alleen de rechtsmacht in civiele zaken en niet in lijfstraffelijke zaken, dan spreekt men van lage jurisdictie.

Hoger beroep was mogelijk bij rechtbanken in de steden, die in bezit waren van de hoge jurisdictie en – nog hoger – bij het Hof van Holland en Zeeland in Den Haag.

Zeeuws-Vlaanderen

Zeeuws-Vlaanderen, het vroegere Staats-Vlaanderen, kende een geheel eigen organisatie van de rechtspraak.

In het oosten van Zeeuws-Vlaanderen lag het Hulsterambacht, onderdeel van de Vier Ambachten. In het westen lag het Vrije van Sluis, onderdeel van het Brugse Vrije.

De schepenbanken van het Hulsterambacht en het Vrije van Sluis bezaten de hoge jurisdictie. Beide bleven als bestuurlijke gebieden gehandhaafd na de inlijving van Staats-Vlaanderen als Generaliteitsland in 1648.Binnen deze twee gebieden lag een aantal steden en hoge heerlijkheden die tot op zekere hoogte onafhankelijk waren van de ambachten.

In criminele zaken had het Vrije van Sluis, evenals de andere gerechten in Zeeuws-Vlaanderen, het eindoordeel, in civiele zaken stond beroep open op de Burg van Brugge en in laatste instantie op de Grote Raad van Mechelen. De beroepsmogelijkheid op de Burg van Brugge werd overgenomen door de in 1599 opgerichte Raad van Vlaanderen in Middelburg. Dit college fungeerde als beroepsinstantie voor civiele vonnissen.

Voor het Hulsterambacht en de hoge heerlijkheden in het middengedeelte van het toenmalige Staats Vlaanderen werden zaken van hoger beroep behandeld bij de Grote Raad van Mechelen en in 1599 ook overgenomen door de Raad van Vlaanderen.

Voorbeeld Op 29 januari 1751 staan Stoffel Abramse van de Velde en ene Aeltje terecht in Brouwershaven. Hun ‘algemeenzame verkeeringe’ is uitgelopen op een ‘vleesselijke conversatie’ met als gevolg dat Aeltje zwanger is geworden. Tijdens de bevalling heeft zij aan de vroedvrouw verteld dat Stoffel Abramse de vader is. Hij neemt de vrouw en het in onecht geboren kind op in zijn huis. De baljuw, die als een soort officier van justitie optreedt, eist dat de gedaagden enige tijd in de gevangenis worden gestopt, dat zij beiden een geldboete van 200 gulden moeten betalen en vervolgens met elkaar dienen te trouwen. Burgemeester en schepenen oordelen milder. Zij bepalen dat man en vrouw de aanstaande donderdag in ondertrouw moeten gaan. Doen zij dat niet dan worden ze gevangen gezet. Daarnaast werd hen een boete van 25 gulden én het betalen van de kosten van de kraam en het proces opgelegd. Rol van criminele zaken van de vierschaar van Brouwershaven. Gemeentearchief Zierikzee, Rechterlijke Archieven Zeeuwse Eilanden, inv.nr 4344.

Onderzoek doen

De oud-rechterlijke archieven zijn over het algemeen redelijk uniform van opbouw. De inventarissen verdelen de stukken onder in rechtspraak in:

• ‘boetstraffelijke’ of criminele zaken
• civiele zaken
• geschillen
• vrijwillige of voluntaire rechtspraak

Een onderzoek heeft de meeste kans van slagen als je eerst in de rol de data, de betrokken partijen en het voorliggende geschil of de aanklacht opzoekt en daarna de bundels met processtukken, bijlagen en ondervragingen of ‘interrogatiën’ opvraagt. Vaak tref je het vonnis uiteindelijk weer in de rol aan.

Onder de vrijwillige rechtspraak tref je registers aan met onder andere schepenakten, transporten en plechten, testamenten en boedelrekeningen. De rechtshandelingen zijn veelal chronologisch ingeschreven in de registers, in een aantal gevallen vind je voor- of achterin een index op persoonsnamen aan.

Oud-rechterlijk archief in inventaris RAZE

De oud-rechterlijke archieven van de Zeeuwse eilanden zijn, samen met de archieven van de notarissen, beschreven in de inventaris RAZE (Rechterlijke Archieven Zeeuwse Eilanden). In oudere publicaties wordt vaak verwezen naar deze inventaris via de naam van de inventarisator: L.W.A.M. Lasonder (afgekort ‘Las.’).

Middelburg en Vlissingen

De archieven van de stedelijke vierschaar van Middelburg, inclusief die van de Middelburgse ambachten, zijn ooit aan de gemeente Middelburg in bewaring gegeven en bij de beschieting van de stad in mei 1940 geheel verloren gegaan.

Van de oud-rechterlijke archieven van Vlissingen ging een groot gedeelte van de stedelijke vierschaar bij een Engels bombardement in 1809 verloren. Het archief van de landvierschaar van Vlissingen bleef echter gespaard.

Zeeuws-Vlaanderen

De Zeeuws-Vlaamse oud-rechterlijke archieven zijn beschreven in drie inventarissen.

De eerste inventaris bevat de beschrijving van de oud-rechterlijke en notariële archieven, inclusief de Raad en Leenhof van Vlaanderen in Middelburg.

De twee andere inventarissen bevatten de beschrijvingen van de archieven van het Vrije van Sluis en het Hulsterambacht, zowel wat betreft hun bestuurlijke als hun rechterlijke taken.

De lokaal gevormde oud-rechterlijke archieven van Zeeland vind je in principe in het gemeentearchief waartoe de plaats nu behoort. Dat is het geval voor de plaatsen die tegenwoordig deel uitmaken van de gemeenten Borsele, Goes, Hulst, Noord Beveland, Schouwen Duiveland, Tholen en Vlissingen. Voor de archieven van de gerechten uit alle andere plaatsen en de hogere instanties kun je terecht bij het Zeeuws Archief.

Elders raadplegen

De archieven van het Vrije van Brugge en de Raad van Vlaanderen in Gent liggen in de rijksarchieven te Brugge en Gent.

De archieven van het Hof van Holland, Zeeland en West Friesland en de Hoge Raad van Holland en Zeeland berusten in het Nationaal Archief in Den Haag.

De archieven van de Grote Raad van Mechelen berusten in het Algemeen Rijksarchief in Brussel.

Literatuur

• Gids voor historisch onderzoek in Zeeland (Amsterdam 1991); het hoofdstuk ‘Rechterlijke Archieven’, 125-130
• H.A. Diederiks, S. Faber en A.H. Huussen jr, Strafrecht en criminaliteit. Cahiers voor lokale en regionale geschiedenis 1 (Zutphen 1988)
• R. Fruin, De provincie Zeeland en hare rechterlijke indeeling vóór 1795 (Middelburg 1933)
• J.P. de Mont Ver Loren, J.E. Spruit, Hoofdlijnen uit de ontwikkeling der rechterlijke organisatie in de Noordelijke Nederlanden tot de Bataafsche Omwenteling. 6de dr. (Deventer 1982)
• J.Th. de Smidt e.a. (red.), ‘Chronologische lijsten van de geëxtendeerde sententiën en procesbundels (dossiers), berustende in het archief van de Grote Raad van Mechelen’, in: Werken der Stichting tot uitgaaf der bronnen van het oud vaderlandse recht (vanaf 1966). Hierin de publicatie van de behandelde rechtszaken door de Grote Raad van Mechelen over de periode 1465-1580.