Onderwijs vanaf 1795

Eén van de belangrijkste taken van de in 1796 geïnstalleerde Nationale Vergadering was de centrale regeling van het lager onderwijs. Onder invloed van verlichte denkers leefden andere ideeën over de inrichting ervan.

In het begin van de 19e eeuw werden verschillende pogingen ondernomen de gewenste vernieuwing in de praktijk te brengen.

Schoolwet van 1806

De belangrijkste wet is de Schoolwet van 1806:

• er werden vier rangen van onderwijs ingesteld
• in het lager onderwijs werd het klassikale onderwijssysteem ingevoerd
• onderwijzers moesten examens afleggen

Een andere belangrijke ontwikkeling was het aanstellen van schoolopzieners die de regels moesten controleren. In 1801 werden er drie benoemd in Zeeland. Het rapport van hoofdinspecteur Wijnbeek over Zeeland in 1838 geeft een aardig beeld. Het is gepubliceerd in het jaarboek Archief Zeeuwsch Genootschap van 1964 en te raadplegen in de Tijdschriftenbank Zeeland.

Lager onderwijs

Een belangrijke bron op onderwijsgebied is het archief van het Toezicht op het Lager Onderwijs in Zeeland uit de periode 1806-1920. Het bevat allerlei onderwijsgegevens. Persoonlijke gegevens over leerlingen kom je in deze bron maar mondjesmaat tegen. In dit archief bevindt zich een lijst met de namen van de leerlingen van de Normaalschool te Middelburg, periode 1860-1880. De Normaalschool leidde onderwijzers op. Deze namen zijn overgenomen in Zeeuwen Gezocht.

Structurele gegevens over leerlingen zijn er pas sinds de komst van de onderwijswet van 1878. Gemeentebesturen werd toen opgedragen lijsten samen te stellen van kinderen in de leeftijd van 6-12 jaar. Je treft deze lijsten aan in de gemeentearchieven.

In 1900 werd de leerplicht ingevoerd. Naast de hiervoor genoemde lijsten is het aan te bevelen archieven van de zogenaamde commissies tot wering van het schoolverzuim in te zien. Je vindt ze in de gemeentearchieven.

Bijzonder onderwijs

In de 19e eeuw kwam het bijzonder onderwijs tot stand. De vrijheid van onderwijs wordt gewaarborgd in de nieuwe Schoolwet van 1857. Hoewel het geven van bijzonder onderwijs vóór die tijd mogelijk was, leidde deze wet heel duidelijk tot een toename van het aantal bijzondere scholen. De financiële gelijkstelling van openbaar en bijzonder onderwijs vindt plaats in 1920.

Bij het achterhalen van persoonsgegevens uit archieven van bijzondere scholen ben je eigenlijk altijd aangewezen op het archief van de betreffende school, omdat de bemoeienis van de overheid met deze scholen minder groot was. Een deel van die archieven is te vinden bij de Zeeuwse archiefdiensten.

Voortgezet onderwijs

Als het archief van een voortgezet onderwijsinstelling bewaard is gebleven, is het mogelijk dat je naast een register van leerlingen ook cijferlijsten, rapportlijsten en eventueel foto’s aantreft. Mogelijk was jouw voorouder lid of bestuurslid van een studentenvereniging en is het betreffende archief bewaard gebleven.

In de 19e eeuw kwam er een nieuwe vorm van voortgezet onderwijs: de Hogere Burgerschool of HBS. In Zeeland hadden Goes en Middelburg in 1865 de primeur.

Daarnaast ontwikkelden zich ook eenvoudiger scholen als vervolg op de lagere school. Het ging hier om de MULO’s: Meer Uitgebreid Lager Onderwijs.

In de jaren ‘60 van de 20e eeuw had de invoering van de Mammoetwet grote gevolgen. Het hele onderwijssysteem ging op de helling. De MAVO en de HAVO ontstonden als opvolgers van de MULO en HBS, terwijl het Gymnasium en het Atheneum de basis vormden voor de gang naar de universiteit.

Beroeps- en vakonderwijs

Naast algemeen onderwijs waren er ook scholen die opleidingen verzorgden voor speciale beroepen. De vroegere Rijksopleidingen voor onderwijzers 1876-1986 te Middelburg is daar een treffend voorbeeld van. Het archief ervan is opgenomen in het archief Rijks Pedagogische Academie voor Basisonderwijs (PABO), Middelburg en voorgangers, 1876-1987.

Belangrijk zijn de verschillende vormen van landbouwonderwijs. De rijksoverheid heeft vanaf het einde van de jaren ‘70 van de 19e eeuw actie ondernomen de problemen in de landbouw op te lossen. De overheid gaf steun aan instellingen en intensivering van onderzoek, voorlichting en onderwijs.

In de hele provincie hebben allerlei vormen van landbouwonderwijs bestaan. Soms ging het om landbouwwinterscholen waaraan slechts een gedeelte van het jaar les werd gegeven. Daarnaast ontwikkelden zich steeds meer landbouwscholen met volledig dagonderwijs. Door verschillende veranderingen in het onderwijs zijn deze vormen van onderwijs sterk gereduceerd en vaak geheel verdwenen.

In verschillende landbouwschoolarchieven kun je leerlingengegevens aantreffen. Je moet er wel rekening mee houden dat sommige schoolarchieven ‘verstopt’ zitten in wat algemenere archieven. Zo treft je stukken van de rijkslandbouwwinterschool aan in het archief van de Rijkslandbouwdiensten Zeeland, in het Zeeuws Archief.

Een organisatie die in dit verband zeker genoemd moet worden is de Zuidelijke (voorheen Zeeuwsche) Landbouw Maatschappij (ZLM). Ook zij is op onderwijsgebied actief geweest. De ZLM stichtte scholen en verzorgde cursussen en lezingen. De schooladministraties met onder andere gegevens van leerlingen, zijn in beheer bij de scholen waarmee de oorspronkelijke ZLM-scholen zijn gefuseerd, voor zover deze nog niet zijn overgedragen aan een archiefinstelling.