Gedurende de 16e, 17e en 18e eeuw vestigden zich Joden uit verschillende windstreken in Zeeland.
Portugese Joden vestigden zich in de 16e eeuw in Zeeland. Zij waren vanwege de inquisitie gevlucht uit Spanje en Portugal. De Joodse gemeenschap werd in 1654 uitgebreid met vluchtelingen uit Brazilië.
In 1641 ontstond er een kleine bloeiende Portugees Joodse (Sefardische) gemeenschap in Middelburg. Door de constante druk en scherp toezicht van de kerkenraad van de Nederduits-gereformeerde kerk verdween deze gemeente echter in de loop van de 18e eeuw.
In 1704 was er in Middelburg tevens een Hoogduitse Joodse (Asjkenazische) gemeente. Deze gemeente groeide gestaag in de 18e eeuw, maar nam gedurende de daarop volgende eeuw steeds verder af.
Ook in Vlissingen, Zierikzee en Goes werden Joodse gemeenten gesticht. Zij stonden onder het toezicht van de opperrabbijn van Middelburg. De Vlissingse gemeente ontstond in 1738 en heeft met een kleine onderbreking in het midden van de 18e eeuw bestaan tot in de Tweede Wereldoorlog.
De Zierikzeese Joodse gemeente werd gesticht in 1799. In de loop van de 19e eeuw zette het verval in en de gemeente werd opgeheven in 1921. Ook in Goes was er in 1834-1911 een kleine Joodse gemeente.
Joodse familienamen in Zeeland
Bekende Joodse familienamen in Zeeland waren bijvoorbeeld:
- in Middelburg: Alberg, Boasson, Brasem, Cohen, Frank, De Groot, Jacobson, Jesayes, Leijdesdorff, Leser, Polak, Prins, Stibbe, Van Os, Vriesman, Weijl, Van Wittene, Zwartverver
- in Vlissingen: Barkelau, Bouman, Cracau, Hiegentlich, Van Raalte, Witstein, Wolf
Tweede Wereldoorlog
Ook de Zeeuwse Joden werden het slachtoffer van de Jodenvervolging tijdens de Duitse bezetting. Op 24 maart 1942 werden alle Joodse Zeeuwen afgevoerd naar Amsterdam. Vandaar vond verdere deportatie plaats via concentratiekamp Westerbork naar Auschwitz. Telde Zeeland in 1930 nog 193 Joodse inwoners, waarvan de helft in Middelburg woonde, in 1947 waren dat nog slechts 39 mensen.
Boek In memoriam
De namen van de ruim 100.000 Joodse oorlogsslachtoffers die tijdens de Tweede Wereldoorlog uit Nederland zijn gedeporteerd en van wie geen graf bekend is, staan vermeld in het boek In memoriam (Den Haag 1995). De gegevens hierin zijn ontleend aan de gedenkboeken van de Oorlogsgravenstichting te Den Haag.
Gedeporteerde Joden
Fotokopieën van diverse lijsten van Joden die in Zeeland, vooral in Middelburg, woonden of van daaruit gedeporteerd werden, bevinden zich in de Collectie Documentatie Geschiedschrijving Zeeland 1940‑1945 (Zeeuws Archief, inv.nr 88).
Gedenkteken
De namen van de 72 Joodse Zeeuwen die tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn omgebracht staan vermeld op het gedenkteken op de Nederlands‑Israëlitische begraafplaats aan de Walensingel te Middelburg.
[struikelstenen, EHOC, andere bronnen?]
Aangezien het aantal na de Tweede Wereldoorlog teruggekeerde Joden te klein was om een zelfstandige gemeente te stichten, ressorteren de Zeeuwse Joden nu onder de synagoge van Rotterdam. Vanaf 1994 kunnen zij weer gebruik maken van de gerestaureerde synagoge in Middelburg, maar het aantal leden van de joodse gemeente bleef te klein om een zelfstandige gemeente te vormen.
Joodse begraafplaatsen
Omdat graven van overleden joden nooit geruimd mogen worden, vormen Joodse begraafplaatsen met de eeuwenoude stenen een bijzondere bron voor genealogisch onderzoek naar deze bevolkingsgroep.
In Middelburg zijn twee begraafplaatsen:
- de Portugees‑Israëlitische begraafplaats aan de Jodengang
- de Hoogduits‑Joodse begraafplaats aan de Walensingel
In Vlissingen zijn ook twee begraafplaatsen:
- de begraafplaats aan de Julianalaan
- de begraafplaats Vredehof aan de Koudekerkseweg
Daarnaast zijn er begraafplaatsen in Zierikzee en in Goes.
Grafstenen gedocumenteerd
De Joodse grafstenen op de Zeeuwse begraafplaatsen zijn gedocumenteerd, met uitzondering van Goes. Dat betekent dat in het plaatselijke gemeentearchief en voor Walcheren tevens in het Zeeuws Archief en de Zeeuwse Bibliotheek, een documentatieverzameling berust met foto’s, transcripties en vertalingen van de transcripties van alle grafstenen.
Literatuur
- J. Bethlehem e.a. (red.), Gids voor onderzoek naar de geschiedenis van de Joden in Nederland (Amsterdam 2001)
- J.C.H. Blom, R.G. Fuks‑Mansfeld, De geschiedenis van de joden in Nederland (Amsterdam 1995).
- T. Spaans, ‘Handleiding voor joods‑genealogisch onderzoek in Nederland’, verschenen als themanummer (nr 4a, 1997) van Misjpoge. Verenigingsblad van de Nederlandse Kring voor joodse genealogie.
- L.M. Hollestelle, ‘Bronnen voor joodse genealogie in de Nederlandse archieven: Zeeland’, in: Misjpoge. Verenigingsblad van de Nederlandse Kring voor joodse genealogie 11 (1998) 18‑23.