Familiewapens

Heeft jouw familie een wapen gevoerd? Een familiewapen is meestal het erfelijke symbool van één bepaald geslacht. De heraldiek of wapenkunde is een lastig vakgebied met een eigen jargon.

Over heraldiek bestaan enkele hardnekkige misverstanden. Velen denken bijvoorbeeld dat er een relatie is tussen het voeren van een familiewapen en adeldom in de familie. Ten onrechte, want al kort na het ontstaan van de heraldiek in de 12e eeuw gebruikten ook burgerlijke families wapens als onderscheidingssymbool.

Een tweede misverstand is dat heraldiek formeel en onveranderlijk zou zijn. Ook dit is niet waar: wapens kunnen in de loop der tijd veranderen of door andere vervangen worden naar goeddunken van de families die ze voeren.

Algemene naslagwerken

Hoe kom je erachter of jouw familie een wapen voerde? Begin met onderzoek in verzamelwerken en literatuur.

Er zijn vele verzamelwerken waarin familiewapens zijn opgenomen, soms per regio of land geordend. In de praktijk zijn vooral twee collecties van het CBG van belang, de collecties Muschart en Steenkamp/Damstra. Ze bevatten verwijzingen naar tienduizenden wapens op zegels, in wapenboeken en publicaties. Samen met diverse andere bronnen zijn deze collecties toegankelijk via de website CBG Familiewapens.

Voor onderzoek naar reeds bestaande familiewapens zijn in de studiezaal van het Zeeuws Archief ook nog diverse naslagwerken voorhanden, waarvan het bekendste is:

• J.B. Rietstap, Armorial général, 2 delen (Gouda 1883-1886)

Je moet dit naslagwerk wel met grote voorzichtigheid raadplegen. De Nederlandse wapenkundige Rietstap verzamelde in het derde kwart van de 19e eeuw Europese familiewapens, waaronder zeer veel Nederlandse, uit boeken en handschriften. De auteur vermeldde echter geen bronnen, waardoor foute toeschrijvingen moeilijk zijn te controleren. Bovendien is vaak niet vast te stellen op welke familie de wapens betrekking hebben. Om een bepaald wapen te kunnen voeren moet je immers tot de familie behoren die dat wapen voert. Je kunt dus niet zomaar een wapen waarbij jouw familienaam staat ‘claimen’ als het jouwe. Naamsovereenkomst is niet voldoende. Verder zijn de (Franse) beschrijvingen in het werk van Rietstap voor de beginnend heraldicus moeilijk te lezen. In samenhang met ‘Rietstap’ zijn ook nog beschikbaar:

• H. en H.V. Rolland, Illustrations to the Armorial Général 6 dln, met 10 suppl. (Londen 1903-1926). Dit naslagwerk bevat afbeeldingen van tienduizenden wapens die alfabetisch zijn geordend op familienaam.
• Th. de Renesse, Dictionnaire des figures héraldiques 7 dln (Brussel 1894-1903). Hierin kan op grond van de beschrijving van de wapens bij Rietstap de betreffende familienaam worden opgezocht.

Op code 902.4 zijn in de bibliotheek in de studiezaal nog meer publicaties met de achtergronden over familiewapens ter inzage.

Zeeuwse familiewapens

Zeeland kent een oude traditie voor het gebruik van heraldische wapens door personen en overheden. Voorbeelden uit de 12e en 13e eeuw zijn de wapens van:

• de grafelijke familie van Holland en Zeeland – in goud een rode leeuw
• de adellijke Zuid-Bevelandse families Van Schengen – in rood vijf of negen gouden penningen of bollen
• Van de Maelstede – in zilver een blauwe dwarsbalk en een rood schuinkruis over alles heen
• De Vriese van Oostende – rood met een hermelijnen schildhoofd
• Van Borsele – in zwart een zilveren dwarsbalk

Reeds in de 13e en 14e eeuw kwamen in de Zeeuwse steden personen uit burgerlijke families voor die in hun functie als schepen van een wapenzegel gebruik maakten.

Zeeuwse bronnen

In het Zeeuws Archief bevinden zich verschillende bronnen over familiewapens. Een belangrijke bron is het overzicht dat P.J. Rethaan Macaré maakte. Het gaat om een 4-delig handschrift met de titel “Wapenborden en Wapens op Tombes, Monumenten en Grafgesteenten in de kerken van de voormalige Provincie Zeeland tot in 1798 aanwezig geweest.”
Rethaan Macaré was Oud-Griffier bij de Admiraliteit van Zeeland, Oud Schepen en Raad der stad Middelburg. Het handschrift bevat schetsen van wapentekeningen en genealogische aantekeningen. Het is in fotokopie aanwezig in de studiezaal van het Zeeuws Archief, verzameling Genealogische Afschriften 971. Het originele handschrift berust in de verzameling van het Koninklijk Nederlandsch Genootschap voor Geslacht- en Wapenkunde, bij het Centraal Bureau voor Genealogie in Den Haag. Deel I betreffen de kerken in Middelburg, deel II de kerken van Arnemuiden, Veere, Vlissingen en de dorpen van Walcheren, deel III Goes, Tholen en Noord- en Zuid-Beveland, deel IV Zierikzee, Brouwershaven en Schouwen-Duiveland.

Het Zeeuws Archief heeft vermeldingen van Zeeuwse familiewapens, waaronder die van Rethaan Macaré, opgenomen in Zeeuwen Gezocht

Een andere Zeeuwse bron is het wapenboek van de landmeter Korstiaen Bestebroer uit 1785. Hij beschreef de familiewapens op de rouwborden die hingen in de Grote of Onze Lieve Vrouwe kerk te Tholen (stad). In 2005 verscheen hiervan een publicatie met scans van de wapenafbeeldingen uit het wapenboek. Het boek is in te zien in de studiezaal van het Zeeuws Archief.

Zeeuwse familiewapens vind je verder in:

• M.J. Smallegange, Nieuwe Cronyk van Zeeland (1696, verschillende fotografische herdrukken in de 20e eeuw). In dit boek zijn een aantal wapentableaus opgenomen.
• W. te Water, Het Hoog Adelyk en Adelryk Zeeland (Middelburg 1761). Dit werk moet met de nodige voorzichtigheid bekeken worden omdat de bronopgaven ontbreken. Ingekleurde versies zijn in de studiezaal beschikbaar.

Ook kun je gebruik maken van de heraldische verzamelingen en handschriften van het Koninklijk Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen (KZGW) en het Zeeuws Archief. Deze verzamelingen vereisen de nodige voorzichtigheid wegens gebrek aan bronvermeldingen en soms onjuiste genealogische en heraldische interpretaties.

Via veel bibliotheken is het betrouwbare werk van P.C. Bloys van Treslong Prins, Genealogische en Heraldische gedenkwaardigheden in en uit de Kerken in de Provincie Zeeland (Utrecht 1919) te raadplegen.

Betrouwbaar en goed toegankelijk zijn de heraldische aantekeningen van de Zierikzeese archivaris P.D. de Vos, in het Zeeuws Archief en het Gemeentearchief Schouwen Duiveland.

Minder bekend zijn de tekeningen van wapenborden en aantekeningen op grafmonumenten in Zeeuwse kerken in deel 3 van het 18e-eeuwse handschrift van mr W. van der Lely dat onder de signatuur 130B18 wordt bewaard in de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag.

Wapenzegels

Het minst toegankelijk zijn de (wapen)zegels in de Zeeuwse archieven. Deze zegels tonen vaak het persoonlijke of het familiewapen van de zegelaar.

J.P. van Visvliet, de toenmalige provinciaal archivaris, heeft een aantal zegels beschreven, waaronder schepenzegels, in zijn ‘Inventaris van het Oud Archief der Provincie Zeeland, deel III. Beredeneerde inventaris van de charters en oorkonden der graaflijke regering 1119-1450’ (Middelburg 1899).

Enkele kleine collecties zegels in het Zeeuws Archief zijn beschreven in afzonderlijke toegangen. Het merendeel van de was- en lakzegels is echter niet systematisch beschreven. Ze bevinden zich in verscheidene familiearchieven, het archief van de Middelburgse abdij, stads- en heerlijkheidsarchieven en rechterlijke, notariële en weeskamerarchieven.

Bij het Gemeentearchief Schouwen Duiveland zijn de zegels van de oorkonden van de stad Zierikzee goed toegankelijk via een register op de schepenbrieven van de hand van P.D. de Vos.

Literatuur

• J.A. de Boo, Familiewapens, oud en nieuw (Den Haag 1982)
• C. Pama, Prisma van heraldiek & genealogie (Utrecht 1990)
• H.K. Nagtegaal, Heraldisch vademecum (Den Haag 2003)
• M. Pastoureau, Traité d’heraldique (Parijs 1997)
• C. Pama, Rietstap’s handboek der heraldiek (Leiden 1987)
• R.J.F. van Drie, ‘Blasoenkonst, Theorie van de heraldiek in de 17e eeuw, een verkenning’, in: Jaarboek CBG 43 (1989) p. 68-116
• J.C.C.F.M. van den Borne, Bibliografie van de Nederlandse heraldiek (Den Haag 1994)

Zelf een familiewapen ontwerpen

Voor overheidsorganen en families die tot de Nederlandse adel behoren, is het ontwerp en het voeren van een wapen bij wet geregeld. Echter iedereen kan naar eigen goeddunken een familiewapen (laten) ontwerpen. Het nieuwe wapen moet wel voldoen aan de strenge regels van de heraldiek. Bovendien mag een familiewapen geen te grote gelijkenis vertonen met een bestaand Nederlands overheidswapen. Het is goed gebruik eerst onderzoek te verrichten naar een eventueel door rechtstreekse voorouders (in de mannelijke lijn) gebruikt familiewapen.