Voor Nederland begint de Tweede Wereldoorlog op 10 mei 1940. Vijf dagen later geeft het land zich over aan de Duitsland. Alleen in Zeeland wordt de strijd voortgezet door Franse troepen. Als gevolg van beschietingen gaat 17 mei 1940 het historische centrum van Middelburg grotendeels in vlammen op. In 2010 is dit vrijwel ‘vergeten bombardement’ uitvoerig herdacht.
Op 10 mei 1940 raakt ons land betrokken bij de Tweede Wereldoorlog (1940-1945) als Duitse troepen de Nederlandse grenzen overschrijden. Deze schending van de Nederlandse neutraliteit betekende dat Nederland voor het eerst sinds ruim een eeuw oorlog in Europa moest gaan voeren.
Het Duitse aanvalsplan op Nederland wilde de Nederlandse waterlinies omzeilen. Op grote schaal vonden daarom Duitse luchtlandingen plaats in de Vesting Holland. Duitse parachutisten slaagden erin om in de eerste uren van de strijd de Moerdijkbruggen, de Maasbruggen bij Rotterdam en Dordrecht en het vliegveld Waalhaven te bezetten. De luchtlandingen bij Den Haag eindigden echter in een Duitse nederlaag. Nederlandse eenheden lukte het om drie vliegvelden rondom de hofstad te heroveren.
Strijd in Noord-Brabant
Het belangrijkste strijdtoneel in Nederland in de meidagen van 1940 was Noord-Brabant. De Duitse 9e Pantserdivisie trok hier op om de Duitse luchtlandingstroepen in de Vesting Holland te ontzetten. Ook de geallieerde hulpoperatie had tot doel via Noord-Brabant contact te maken met de Nederlandse verdediging. Onmiddellijk na het bekend worden van de Duitse inval rukte het Franse 7e Leger op naar Breda en Tilburg.
Het Nederlandse leger bood echter nauwelijks tegenstand in het zuiden van het land en het IIIe Legerkorps en de Lichte Divisie werden teruggetrokken naar benoorden de grote rivieren. De Duitse tanks slaagden er in om op 12 mei de parachutisten bij de Moerdijk te bereiken.
Strijd om de Grebbelinie
In het centrum van het land werd op 11 mei de Grebbelinie aangevallen. Na hevige gevechten vond hier een Duitse doorbraak plaats waarna de Nederlandse legerleiding op 13 mei deze belangrijke stelling liet ontruimen. De Duitse opmars in het noorden van Nederland werd bij de verdedigingswerken van Kornwerderzand, aan het begin van de Afsluitdijk, tegengehouden.
Bombardement van Rotterdam
Ondanks de successen was het Duitse hoofdkwartier van mening dat de aanval op Nederland niet snel genoeg ging. Omdat hun aanval bij Rotterdam stokte besloten de Duitsers op 14 mei de stad met vliegtuigen te bombarderen. Door de vuurzee, aangericht door de vliegtuigbommen, werden meer dan 24.000 woningen in de as gelegd en 32 kerken en twee synagogen verwoest. Ongeveer 800 mensen vonden de dood en 80.000 Rotterdammers werden dakloos.
Nederland geeft zich over, maar in Zeeland gaat de strijd verder
De regering en de Koninklijke familie hadden inmiddels Nederland verlaten. Onder druk van het Duitse dreigement om nog meer Nederlandse steden te bombarderen besloot de Opperbevelhebber van Land en Zeemacht, generaal Winkelman, op 15 mei te capituleren. In de vijf dagen strijd in de meidagen van 1940 kwamen 2.200 Nederlandse militairen om en raakten 2.700 gewond. Het aantal omgekomen Nederlandse burgers bedroeg ongeveer 2.000.
De provincie Zeeland en de Nederlandse Marine zijn als enigen uitgezonderd van de capitulatie. De Fransen, die ons land via België en Zeeuws-Vlaanderen te hulp zijn geschoten, zetten de strijd voort in Zeeland.
Duitse Waffen-SS eenheden kregen opdracht dit laatste stukje vrij Nederland onder de voet te lopen. Ondanks de druk van het Nederlandse bestuur ter plaatse weigerden de Franse bondgenoten de strijd in Zeeland te staken. Nadat de verlaten Bathstelling op 15 mei was doorbroken rukten de Duitse strijdkrachten verder op door Zuid-Beveland. Bij de Sloedam kwam de opmars tot stilstand. De Duitsers richtten hun vuur vervolgens op Middelburg. De Fransen namen op hun beurt de Duitse stellingen onder vuur.
Zwarte Vrijdag
Na de vreselijke vrijdag – 17 mei 1940 – ook wel ‘Zwarte Vrijdag’ genoemd, kan de balans van het bombardement worden opgemaakt. Middelburg telde gelukkig slechts een twintigtal doden. Door het advies van burgemeester mr. dr. J. van Walré de Bordes aan de inwoners om de stad te ontruimen was een groter leed bespaard gebleven.
De materiële schade was echter enorm. In totaal 573 panden (woonhuizen en bedrijven) plus 18 openbare gebouwen waren vernield waardoor 800 Middelburgers dakloos waren geworden.
Op de lijst van verdwenen winkels en andere zakenpanden:
- 17 kantoren
- 5 banken
- 5 hotels
- 17 bakkerijen
- 8 slagerijen
- 20 cafés
- 16 modezaken
- 6 sigarenmagazijnen
- 4 ijzerwinkels
- 7 juweliers
- 5 bazaars
- 2 drogisterijen
- 3 meubelzaken
- 8 kapperszaken
- 5 schildersbedrijven
- 4 bierbottelarijen
- 4 garages
- 60 pakhuizen
De winkelstraten Lange Delft (80 panden), Lange en Korte Burg (60 panden) en de Markt (30 panden) waren weggevaagd. Andere zwaar getroffen straten waren de Gravenstraat (40 panden), St. Pieterstraat (30 panden). In de Lombardstraat waren alle 25 panden, waaronder het Diaconiehofje, getroffen. De totale schade in Middelburg bedroeg de voor die tijd formidabele som van 30 miljoen gulden.
Verloren parels
Onder de verwoeste gebouwen bevonden zich enkele die tot de mooiste van de stad konden worden gerekend. De 19e-eeuwse RK Petrus en Pauluskerk in Waterstaatsstijl uit 1846 in de Lange Noordstraat was weggevaagd. Gelukkig kon de pastoor het beroemde 15e-eeuwse schilderij van Onze lieve vrouw uit den Polder in veiligheid brengen.
De in Vlaamse Renaissance stijl opgetrokken ‘In den Steenrotse’ uit 1590 aan de Dwarskaai ging evenals café-restaurant ‘De Gouden Sonne’ uit 1635 in de Lange Delft, volledig verloren. Het Oostindische Huis met gevel uit 1711 aan de Rotterdamsekaai en het buurhuis ‘De Globe’, gebouwd in 1661, waren verwoest. De Waalse kerk, de HBS in de St. Pieterstraat en de St. Jorisdoelen uit 1582 op de Balans hadden ook het bombardement niet overleefd.
De St. Jorisdoelen werd jaren later herbouwd op dezelfde plek. Ook de zwaar getroffen Provinciale Bibliotheek in het huis ‘De Dolfijn’ uit 1733 in de Lange Delft zou gerestaureerd worden. Delen van de gevel werden hiervoor opgeslagen, maar kregen uiteindelijk een nieuwe bestemming toen in 1988 kunstenaar Ko de Jonge veertien brokstukken als ‘stenen des aanstoots’ in de straten metselde. Met de verwoesting van de Provinciale Bibliotheek ging meer dan de helft van het boekenbezit verloren, 160.000 boeken verbrandden, 20.000 boeken in de kelder liepen schade op door de blusactiviteiten.
Tranen in de ogen
Het middeleeuwse hart van Middelburg, met haar kleinschalig stratenpatroon en met haar vele bijzondere monumenten was in één klap verdwenen. Een inwoner schreef: ‘De vernieling is zo geweldig, zo grondig, dat je geen woord kunt uitbrengen en de tranen je in de ogen springen. Onherkenbaar verwoest is alles wat je ziet. Puinhopen en nog eens puinhopen. …Bergen stenen, zwartgeblakerde muren, rokende verkoolde balken, kromgetrokken verwrongen stangen, buizen en ijzeren balken, het is vreselijk!’
Wederopbouw
De wederopbouw van het stadshart van Middelburg was een gigantische opgave. Burgemeester Van Walré de Bordes leek niettemin optimistisch: ‘Middelburg kan mooier opgebouwd worden dan het is geweest!’ Bij iedere vorm van plannenmakerij was men echter wel afhankelijk van de opstelling van de Duitse bezetter.
Herdenking in 2010
De ooggetuigen van het bombardement raken op leeftijd. Om hen nog een kans te geven om samen de gebeurtenis te herdenken, werd er in mei 2010 een herdenking georganiseerd.
De herdenking onder de titel ‘Het Vergeten Bombardement’ is een initiatief van de Adriaan van Westreenen Stichting. De heer C.J.P. van Westreenen (overleden in 2014), oprichter van de stichting, maakte als 14-jarige het bombardement op Middelburg zelf mee. De organisatie van de herdenking was in handen van het Zeeuws Archief en de gemeente Middelburg. Bij de herdenking verscheen een boek.
Het boek Middelburg 17 mei 1940, het vergeten bombardement geeft een compleet beeld van de verwoesting van Middelburg. Nieuwe bronnen en onderzoek in binnen- en buitenland geven goed inzicht in de militaire overwegingen die meespeelden bij de Duitse, Franse, Britse en Nederlandse strijdkrachten. De gevolgen voor de burgers en het leven in de stad worden beschreven aan de hand van archieven en collecties uit het Zeeuws Archief.
