Zeeuws Archief verwerft gevelsteen uit 1585 met een bijzonder verhaal

Het Zeeuws Archief heeft vandaag, 31 oktober 2024, een gevelsteen verworven van een Middelburgse arts met een roemrijke carrière. Steven van Dale was chirurgijn-generaal in dienst van de Admiraliteit van Zeeland. Hij woonde op de plaats van het Zeeuws Archief aan het Hofplein in Middelburg.

De gevelsteen uit 1585 is overgedragen door de Vereniging Vrienden van Amsterdamse Gevelstenen. De aanwinst is mogelijk gemaakt door de Stichting Vrienden van het Zeeuws Archief. De gevelsteen is te bezichtigen tijdens de open dag van het Zeeuws Archief, aanstaande zaterdag, 2 november 2024.

De steen heeft bescheiden afmetingen, ca 40 x 40 cm. “Dat is gangbaar voor vroege gevelstenen”, vertelt Jos Otten, voorzitter van het bestuur van de Stichting Vrienden van Amsterdamse Gevelstenen (VVAG). “Het materiaal, hardsteen, is ongebruikelijk voor gevelstenen in Amsterdam, maar niet voor in Zuid-Nederland”. De vereniging zet zich in voor het behoud van de unieke historische stenen documenten. Sinds 1991 zijn zo’n 350 oude gevelstenen door- of door bemiddeling van de VVAG opgeknapt.

Over de herkomst van de steen – verworven via de Rijksdienst voor Monumentenzorg, voorloper van de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed (RCE) – was lange tijd niets bekend. Totdat de vereniging Olivier Mertens van Artmorial opdracht gaf voor een onderzoek naar het familiewapen op de steen.

Familiewapen

Op de gevelsteen is centraal een familiewapen afgebeeld dat bestaat uit een tak met daarop drie vogels. Boven het wapen is het jaartal 1585 aangebracht en daarboven de tekst ‘medecyn’. Rondom het wapen zijn de letters S V D T weergegeven en onderaan de Latijnse spreuk ‘Fides Una Salus’.

Het familiewapen bleek te zijn gevoerd door het geslacht Van Dale. Wapen én Latijnse spreuk komen bovendien voor op de achter-, respectievelijk voorzijde van het geschilderde portret van Steven van Dale in de collectie van het Rijksmuseum. Op de achterzijde is bovendien het overlijden van Van Dale vermeld: “Dheer Steven Van Dalen, Geb. Sterft Januarij 1586”.

Literatuuronderzoek leverde de connectie met de Admiraliteit in Zeeland op, evenals de toewijzing van een huis aan Van Dale door de Staten van Zeeland. Bovendien bleek de chirurgijn een beloning te hebben gekregen voor de verzorging van Willem van Oranje na de eerste moordaanslag op zijn leven.

Het Zeeuws Archief verrichtte aansluitend onderzoek in de bronnen en dat levert een completer beeld op van de loopbaan van chirurgijn Steven van Dale.

Aanstelling bij de admiraliteit

In de strijd tegen Spanje ging na een beleg van twee jaar de stad Middelburg in 1574 over naar de zijde van de opstandelingen onder leiding van stadhouder Willem van Oranje. Over de oorlogsvoering van de opstandelingen is veel te vinden in het archief van de Rekenkamer Zeeland. In de rekening over het jaar 1576 komt voor het eerst de naam van Steven van Dale, ook wel gespeld als Stephanus van den Dalle, voor. Hij is dan chirurgijn-generaal in dienst van de Admiraliteit Zeeland, een aanstelling die hij heeft gekregen van Louis de Boisot, admiraal over de (Geuzen)vloot.

Bekijk de vermelding in het archief Rekenkamer van Zeeland, ‘Rekenkamer C’, inv.nr 10, f. 129 v.

Huis en tuin

Voor het gewest Zeeland was Van Dale van speciale betekenis. Dat is op te maken uit het door Willem van Oranje geautoriseerde besluit van de Staten van Zeeland van 23 januari 1580: “Is Mr Steven van Dale, chirurgyn, gegunt, gegeven en geaccordeert zyn leven lanck de woonynge van den huysynge eertyts toebehoort hebbende den deken van t cappittel van Sinte Pieters, Cranevelt, mette hovynge daeraen endie die huysynge daer nu innewoont den coster van de Duytsche ghemeente, deser stadt Middelburg gestaen ende gelege by Sint Pieterskerke der voorsegde stede”.

De chirurgijn kreeg dus het recht om zijn levenlang om niet de voormalige woning van de deken van het kapittel van Sint Pieter te bewonen. (Een kapittel is een bestuurscollege van seculiere kanunniken die aan een kerk waren verbonden en daar onder ander het koorgebed zongen.) De Sint Pieterskerk, ook genaamd Noordmonsterkerk of Oude Kerk, stond aan de noordzijde van het huidige Hofplein in Middelburg. De woning van de deken bestond uit een groter en een kleiner huis. Toen Steven van Dale het huis kreeg toegewezen, woonde in het kleine huis de koster van de kerk.

Het huidige adres van de locatie van de woning van Steven van Dale is Hofplein 20, nu onderdeel van het Zeeuws Archief en in gebruik als huisvesting van het Roosevelt Institute for American Studies (RIAS).

Van Dale kreeg de woning van de Staten van Zeeland toegewezen “in recompense van zyn verlies ende getrouwicheyt”, dus vanwege geleden schade en zijn goede diensten aan het land. Hij mocht het huis met tuin zijn leven lang gratis bewonen, maar moest beloven het goed te onderhouden.

Aanslag op Willem van Oranje

In 1582 ontving de chirurgijn opnieuw een bijzondere vergoeding en beloning. Ditmaal voor zijn rol in het verzorgen van de schotwond die stadhouder Willem van Oranje opliep bij een aanslag op zijn leven. Jean Jauregui probeerde de stadhouder 18 maart van dat jaar in Antwerpen te vermoorden. Van Oranje liep een schotwond op die niet dodelijk was. Hij zou er een litteken onder zijn oor aan overhouden.

Verschillende artsen waren betrokken bij de verzorging van de wond, waaronder Steven van Dale. Voor zijn goede zorgen en voor gemaakte (verblijfs)kosten zou Van Dale een beloning of ‘gratuiteijt’ van vierhonderd gulden en bovendien een vergulde kop ter waarde van honderd gulden ontvangen, aldus de Staten van Zeeland bij besluit van 30 oktober 1582.

De rekeningen van de Rekenkamer Zeeland laten zien dat Van Dale een “vergulde couppetasse vergult met de wapen van Zeelandt” ontving voor de “vacatien arbeyt moijte ende verlet bij hem gedaen ende geleden in ‘t cureren tot Antwerpen van den schuet ende wonde in den persoon van zijn princelyke excellentie geperpetreert bij Jehan Jaureguij Spaingaert, geexecuteerde, ende complicen”.

Bekijk de vermelding in het archief Rekenkamer van Zeeland, ‘Rekenkamer C’, inv.nr 40, f. 171 v. en f. 172 r.

Gevelsteen

De Latijnse spreuk ‘Fides una salus’ moet geïnterpreteerd worden als: ‘Het geloof is mijn/onze/de enige redding’. (Met vriendelijke dank aan Prof. Dr. Els Rose, hoogleraar laat- en middeleeuws Latijn aan de Universiteit Utrecht.) De letters ‘S V D T’ rondom het familiewapen zullen staan voor: Steven Van Dale, waarbij de T vermoedelijk de eerste letter is van de voornaam van zijn vader.

Van Dales loopbaan in de jaren 1576-1584 is te traceren in de archieven van de Staten van Zeeland en de Rekenkamer Zeeland. Of hij ook in 1585 in de stad woonde, het jaar op de gevelsteen, is onduidelijk. In theorie is het mogelijk dat hij naar elders in de de stad is verhuisd, of zelfs Middelburg verlaten heeft. Volgens het opschrift op de achterzijde van het geschilderde portret in het Rijksmuseum overleed hij in januari 1586.