Transcripties online van brieven uit Suriname uit 1667-1683

Meer dan 500 brieven uit Suriname uit de jaren 1667-1683 zijn getranscribeerd en online doorzoekbaar. Vrijwilligers van het Zeeuws Archief hebben de transcripties gemaakt. De brieven zijn een zeldzame bron voor onderzoek naar Suriname en omliggende koloniën in de 17e eeuw.

Zeeland bestuurde Suriname in de jaren 1667-1683. Uit deze jaren dateren maar liefst 507 brieven die vanuit de kolonie naar het gewestelijk bestuur, de Staten van Zeeland, werden gestuurd. Vrijwilligers van het Zeeuws Archief in Zeeland, Frans-Guyana en Portugal hebben de brieven getranscribeerd. Dankzij hun werk is de inhoud nu online te raadplegen en doorzoekbaar. De 507 brieven, zo’n 1250 scans, zijn te zien en te lezen via de Gids Staten van Zeeland en Suriname en via de archiefinventaris Staten van Zeeland.

Overzeese correspondentie

Het gewestelijk bestuur van Zeeland stuurde in 1667, tijdens de Tweede Engels-Nederlandse Oorlog, een oorlogsvloot naar West-Indië om de Engelse koloniën aan te vallen. Het ging om zeven schepen met zo’n 700 bemanningsleden onder leiding van de Zeeuwse admiraal Abraham Crijnsens. Suriname werd de eerste kolonie die door de Zeeuwen op de Engelsen werd veroverd. Lees meer in webartikel Tuinbonen voor de Zeeuwse kolonie Suriname.

De nieuw aangestelde gouverneurs en bevelhebbers in Suriname onderhielden een uitgebreide correspondentie met hun opdrachtgevers, de Staten van Zeeland en het dagelijks bestuur van deze Staten, de Gecommitteerde Raden van Zeeland. Deze brieven geven inzicht in het leven in de kolonie, bijvoorbeeld in Suriname, Tobago, Barbados. Ook geven de briefschrijvers informatie over de eerste inwoners van Suriname, de inheemsen, vroeger aangeduid met de term ‘indianen’.

Brieven transcriberen

De correspondentie bestaat uit twee dikke pakken uit de periode 1667-1683 en bevindt zich in het archief van de Staten van Zeeland en Gecommitteerde Raden (1578-1795), inventarisnummers 2035.1 en 2035.2. Een groot aantal brieven was jaren geleden getranscribeerd door Philip Dikland te Paramaribo. Omdat hij moest werken met vaak slecht leesbare fotokopieën waren de transcripties niet volledig. In 2011 kwamen de brieven online digitaal beschikbaar als onderdeel van het Metamorfoze-digitaliseringsproject Zeeland & Suriname.

Transcripties doorzoeken

Sinds 2011 transcribeerde een groep vrijwilligers in wisselende samenstelling de resterende brieven. Nu is de omvangrijke klus voltooid en zijn alle transcripties gekoppeld aan de bijbehorende scans. In de online inventaris van het archief Staten van Zeeland zijn de transcripties zichtbaar in de scanviewer en zijn ze tevens op trefwoord te doorzoeken. Dit vergemakkelijkt het zoeken aanzienlijk.

Meer informatie over gouverneur Abraham Crijnsens in inventarisnummer 2035.1 is bijvoorbeeld te vinden door te klikken op Doorzoek alle bestanden van dit stuk en in het zoekscherm met trefwoorden te gaan zoeken: crijnssen, cr*nssens, cr*nse*, kr*sen, quer*sen etc.

Sterfdatum Abraham Crijnsens

Verschillende ontdekkingen werden tijdens het transcriptieproject gedaan, zoals de vondst van de sterfdatum van gouverneur Abraham Crijnsens. In de brief met volgnummer 121 is te lezen: “Mijn heeren, naedat het Godt de Heere gelieft heeft den heer commandeur Crijnsen in dese landen te besoecken met swaere sieckten, eerst het lichaem vol bloetsweeren, daernae de bloetloop die hem lange bijbleeff, waerop volghde een brandende coors die hem in ’t laeste soo aentrefte dat hij op den 1en februarii dese jaers [1669] ontrent vier uren in den morgenstondt in den Heere is ontslapen.”

“gij zult tappen”

Het harde leven in de kolonie en slechte onderlinge verhoudingen komen aan de orde in de verschillende interrogatoriën (verhoren). Daarin figureert regelmatig luitenant Schoppens. In een brief met volgnummer 415 wordt Metjen Harmens, de vrouw van herbergier Elias Droget, verhoord over een conflict met Schoppens. De luitenant had na sluitingstijd Metjen gecommandeerd om wat voor hem te tappen. Metjen weigerde meerdere malen waarop Schoppens had gezegd: “Gij hoer, gij beest, gij zult tappen”, waarbij hij haar klappen had gegeven. De getuigenissen van verschillende omstanders schetsen een levendig beeld van het incident.

“du zeekoe”

Tijdens het transcriberen kwamen de vrijwilligers leuke en interessante passages tegen, ook op het gebied van taal. De brieven zijn niet alleen in 17-eeuws Nederlands geschreven, maar ook in oud-Engels, oud-Frans, Latijn en zelfs een brief in oud-Portugees.

Vrijwilliger Jean transcribeerde met veel plezier de Franstalige brieven van Nicolas Combe, de secretaris van Crijnsen. Jean waardeerde het fonetisch taalgebruik, zoals de woorden “du zeekoe” (van de zeekoe) en “les boontjes” (de boontjes) in de brief met volgnummer 209.

Geld voor een schoorsteen

Tussen de brieven bevinden zich ook rekeningen en lijsten die gemaakte kosten verantwoorden. Vrijwilliger Rob vond de rekening met volgnummer 369 voor het bouwen van een grote schoorsteen in een kasteel (fort) erg leuk om te lezen. In dezelfde rekening is ook een lijst opgenomen met traktementen (salarissen) van het personeel.

Vrijwilliger Thilde kwam een interessante memorie tegen van een zogeheten equipagemeester, met volgnummer 418a. De memorie is gebruikt voor het opstellen van een rekening van het lastgeld, een belasting op uitvarende schepen, geheven naar de hoeveelheid (last) vervoerde goederen. Het betreft schepen die in 1679-1682 vertrokken naar Suriname vanuit Vlissingen, Middelburg en enkele Hollandse steden. De memorie bevat de namen van de schepen (vaak een mannelijke of vrouwelijke voornaam), de eigenaren of de schippers, en natuurlijk het aantal ‘lasten’ per schip. Een goede bron dus voor wie onderzoek doet naar scheepvaart op Suriname.

“ick veegh er mijn gat mee”

Ook vrijwilliger Jan-Willem werd aangenaam verrast door het taalgebruik dat nu grappig overkomt. De brief met volgnummer 90 handelt over een conflict tussen de commandeurs Jolijt en Bergenaer. Jolijt is er niet van gediend dat Bergenaer zonder zijn toestemming de slaafgemaakten commandeert. Bergenaer verwijst daarop naar het contract dat hij daarover met Abraham Crijnsens heeft gesloten en dat hij dus niks te maken heeft met Jolijt. Jolijt reageert met de woorden: “het [contract] deught niet, ick veegh er mijn gat mee”, waarop Bergenaer hem het contract presenteert en antwoordt: “ghij hebt de coragie niet, u gat daeraen te veegen”. Jolijt heeft het toch maar niet gedaan.

Dat de situatie in Suriname verre van rooskleurig was, wordt telkens duidelijk. Jan-Willem transcribeerde een brief uit 1680, met volgnummer 379, waarin gouverneur Heinsius klaagt over het ontbreken van financiële steun vanuit Zeeland. Het handhaven van de kolonie is volgens Heinsius kansloos en hij schrijft dat het “voor mij onmogelijck [is] te bestaen, ende wensche maer doot te wesen want het leven op dese manier mij al te grooten cruijs is”.

Inheemsen op Tobago

Onderzoeker Martijn transcribeerde een aantal brieven waarvan de inhoud veel toevoegde aan zijn onderzoek. Zo vond hij de brief met volgnummer 211 zeer interessant. Daarin geeft de Franse Jezuïet Vaultier, die op Sint Christoffel zetelde, aandacht aan de situatie op Tobago. Op Tobago is veel gesteggel met de inheemse Kalinago-gemeenschap die blijkbaar samenwerkt met de Fransen van Grenada, een onderwerp dat weinig bekend is op de Kleine Antillen. De Fransen geven de Kalinago opdrachten om tot slaafgemaakten te roven. Soms reizen er Fransen mee met de sloep om de menselijke buit meteen op te halen.

Deze vondst gaf extra context aan een brief van de Jezuïet Vaultier die Martijn in de Prize Papers lokaliseerde. Deze brief gaat over een missie op Sint Lucia waar Vaultier de Kalinago voor het eerst heeft ontmoet om hen te bekeren, en naar nu blijkt dus ook om hen voor de Fransen te laten werken!

De laatste commandant

Tot zijn grote verbazing ontdekte Martijn de naam van Mouris Perapaua tussen de namen van de vrije lieden op Nieuw Walcheren (Tobago), in een lijst met volgnummer 50, opgesteld door Abel Thisso. De Braziliaan Mouris is op Tobago met zijn Braziliaanse familie; zijn vrouw en dochter, zijn moeder, evenals zijn zus en haar kind. Hij is ongetwijfeld de zoon van Paulina en Antônio Paraupaba, een Tupi-echtpaar uit het noordoosten van Brazilië. Mouris was de laatste voormalige regidor of commandant van inheemse troepen in Pernambuco voor de West-Indische Compagnie (WIC).

Na het verlies van Brazilië gingen Paraupaba en Carapeba, een andere Tupi regidor, naar Nederland om een nieuw leven te beginnen.

Vader Antônio stierf in 1656 nadat hij bij de Staten-Generaal had aangedrongen Pernambuco te heroveren. Zijn weduwe Paulina vertrok in 1657 met Domingues Fernandus Carapeba en Johannes Listrij, voormalig vertegenwoordiger van de inheemse gemeenschappen voor de WIC, naar Guadeloupe en vervolgens naar Tobago.

Uit de lijst met inwoners van Thisso uit 1668 blijkt dat Paulina inderdaad in Tobago was, samen met haar dochter en haar zoon Maurits, die zijn naam zeer waarschijnlijk dankte aan Prins Maurits van Oranje van Nassau, een goede vriend van zijn vader Antônio Paraupaba. Deze mooie vondst heeft Martijn verwerkt in een artikel over Abel Thisso. Dit artikel zal verschijnen in een volgend nummer van de Bulletin de la Société d’Histoire de la Guadeloupe.