Tips voor ‘kansloos’ onderzoek naar bedrijven

Onmogelijk. Onvindbaar. Sommige onderwerpen, hoe leuk ook, lijken zich niet te lenen voor archief-onderzoek.

Neem bijvoorbeeld de geschiedenis van een Middelburgse middenstander uit de 19e eeuw. Als er geen bedrijfsarchief bewaard is gebleven. En het archief van de Middelburgse gemeentesecretarie met correspondentie en vergunning-aanvragen is in de Tweede Wereld-oorlog grotendeels verloren gegaan. Wat dan? Archivaris Toon Franken weet raad!

Toon Franken kan met recht ervaringsdeskundige genoemd worden. Hij maakte samen met Eric Hageman het boek Hop en gerst veredeld, over de geschiedenis van bierbrouwerijen en de bierhandel in de 19e en 20e eeuw in Middelburg. Dankzij zijn kennis van de Zeeuwse archieven – Franken is ruim dertig jaar archivaris in Zeeland – lukte het om een schat aan gegevens in de archieven op te sporen. We zetten de tips van Franken op een rij.

Krantenbank

Begin met de krant. Dat kan via internet in Krantenbank Zeeland. Zoek met verschillende woorden en cijfers en combinaties daarvan. De kans is groot dat de eigenaar van een bedrijf met naam en toenaam wordt vermeld. Zoek met de gevonden namen in de archieven en collecties van het Zeeuws Archief via www.zeeuwsarchief.nl of www.archieven.nl en www.zeeuwengezocht.nl

Akten van vennootschap

Is er geen sprake van een eenmanszaak, maar een vennootschap onder firma of naamloze vennootschap dan kan er nog een akte van vennootschap aanwezig is. Vóórdat de Kamer van Koophandel in 1921 werd opgericht, moesten eigenaren van vennootschappen hun door de notaris opgemaakte akten van vennootschap namelijk laten inschrijven bij de griffier van de arrondissementsrechtbank of het kantongerecht in hun regio. Deze akten geven informatie over de naam van het bedrijf, het kapitaal en de eigenaren.

Memories van Successie

Komt een eigenaar van een winkel of bedrijf te overlijden, zoek dan in www.zeeuwengezocht.nl diens naam naar de memorie van successie. Dit document, dat kan worden ingezien op microfilm in de studiezaal, geeft informatie over de boedel, bestaande uit roerende en onroerende goederen, en ook aandelen en eventuele schulden.

Faillissementsdossiers

Hebt u ‘het geluk’ dat het bedrijf van uw onderzoek failliet is verklaard, dan is er misschien een faillissementsdossier bewaard gebleven. Hierin staan de namen van de leveranciers van wie de winkelier of handelaar producten afnam en de klanten aan wie hij leverde. Zoek hiervoor in www.zeeuwengezocht.nl, en selecteer bij bron: faillissementsdossier.

Verzekeringen

Bij de verzekeringsagent P.L. de Bruyne & Zoon konden winkeliers en handelaren een verzekering afsluiten. In het archief P.L. de Bruyne (toegang 542) zijn de polis-copieboeken bewaard gebleven. Deze geven gedetailleerde informatie over de verzekerde objecten, zoals bedrijfspanden en inboedel.

Gemeenteverslag en -handelingen

Iedere gemeente was vanaf 1850 verplicht een verslag te maken. Hierin werden de belangrijkste ontwikkelingen binnen een gemeente vermeld, waaronder bijvoorbeeld de komst van nieuwe bedrijven en de afgifte van bouw- en hinderwetvergunningen. Grotere gemeenten lieten het verslag in druk verschijnen, en zo zijn ook die van Middelburg vanaf 1851 nog beschikbaar (toegang 1002).

Van bierbrouwerij De Vijfhoek te Middelburg vond Toon Franken onder andere gegevens over het aantal medewerkers dat er dat jaar in dienst waren (10), hoeveel brouwsels er waren gemaakt (87) en hoeveel hectoliter er was gebrouwen (3481).

De handelingen van de gemeenteraad van Middelburg, eveneens in gedrukte vorm, geven veel informatie over de erfpacht en het gebruik van gemeentegrond (toegang 1003). Zo vroeg Luteijn, eigenaar van brouwerij De Vijfhoek, toestemming om in de winter ijs uit de Vest te mogen halen. Dat ijs gebruikte hij bij het brouwproces.

Notariële akten

De archieven van notarissen in Middelburg tot en met 15 oktober 1842 zijn door de brand na het bombardement van Middelburg, 17 mei 1940, verloren gegaan. Toch is er nog samengevatte informatie terug te vinden over de gepasseerde akten van Middelburgse notarissen in de periode 1811-1842. De notarissen dienden namelijk de dubbelen van hun repertoria in te leveren bij de rechtbank van Middelburg (toegang 12 en toegang 701.1). In zo’n repertorium staan de datum van de afgesloten akte, namen van de betrokken partijen en een korte omschrijving van de akte.

De notariële archieven vanaf 16 oktober 1842 zijn wel bewaard gebleven en zijn, evenals de repertoria, te raadplegen in de studiezaal (toegangen 13.2 t/m 13.5).

Stoommachines

Maakte een bedrijf gebruik van een stoommachine dan moest deze gekeurd worden. De keuringsrapporten zijn bewaard gebleven in het Archief Provinciaal Bestuur.

Hinderwetvergunningen

Het productieproces van veel bedrijven gaf overlast voor de omgeving en kon gevaar opleveren voor de werknemers. Vandaar dat bedrijven vanaf eind negentiende eeuw een Hinderwetvergunning nodig hadden van de gemeente. Deze zijn te terug vinden in de archieven van gemeenten, maar ook in een archiefbestand van de Arbeidsinspectie, die hierover adviseerde. In dit bestand zijn veel Hinderwetvergunningen van geheel Zeeland uit de periode 1897-1960 opgenomen, waaronder ook de Middelburgse van voor 1940 die in het gemeentelijk archief verloren zijn gegaan. Ze zijn in de studiezaal opvraagbaar en op naam toegankelijk via toegang 358.1.

Gemeentewerken & Sluismeester van Veere

Goederenstromen van en naar Middelburg zijn gedocumenteerd in de registers van de haven- en kraanmeester in het archief Gemeentewerken Middelburg (toegang 1040.1, 1040.2). Alle aan- en afgevoerde goederen zijn hierin vastgelegd. Dat is ook het geval in het archief van Rijkswaterstaat Sluismeester Veere (toegang 361.9). Vanaf de aanleg van het Kanaal door Walcheren in 1873 werd door de sluismeester elk schip dat passeerde genoteerd wie de schipper was, hoe het schip heette, waar het vandaan kwam, wat de bestemming was en welke lading het vervoerde.

Toon Franken verwerkte zijn archiefvondsten in Hop en gerst veredeld. Het boek is voor €24,95 te koop in de archiefwinkel.