"Met z'n allen hebben we enorm veel bereikt"

Op 1 oktober 2010 begon Hannie Kool-Blokland als directeur van het Zeeuws Archief. Eind december 2024 zwaait ze af. In die veertien jaar heeft het Zeeuws Archief veel bereikt en heeft de organisatie een enorme groei ondergaan; in partners, in medewerkers en in te beheren archieven, zowel analoog als born digital. “Ik heb het werk met ongelooflijk veel plezier gedaan.”

Deze terugblik vindt plaats in Hannie haar werkkamer, de Tapijtenkamer. “Natuurlijk ga ik dit hele mooie gebouw, deze supermooie kamer, missen. Maar wat ik vooral ga missen, is het werk. Het werk en de mensen. Ik heb het werk altijd met ongelooflijk veel plezier gedaan. En we hebben met elkaar, met de medewerkers maar ook met de vrijwilligers, heel veel tot stand kunnen brengen.”

Ontwikkelingsgericht

Tot het laatste moment heeft Hannie veel initiatieven opgepakt en veel werkzaamheden kunnen en mogen realiseren. Haar ontwikkelingsgerichtheid kenmerkt haar. “Ik hoop dat de ontwikkelingsgerichtheid die we afgelopen jaren met elkaar tot stand hebben kunnen brengen, blijvend in het Zeeuws Archief verankerd zit.”

Het is typerend voor Hannie om niet alleen te doen wat er móet gebeuren of wat mensen verwachten dat er gedaan wordt, maar om ook te kijken en te zoeken naar nieuwe wegen, nieuwe manieren om het publiek te laten zien wat het Zeeuws Archief in huis heeft. “En nieuwe thema’s op te pakken die maatschappelijk interessant en relevant zijn zodat je kunt laten zien dat archieven heel dichtbij de mensen staan. Dat is heel belangrijk want dan is een archief niet iets van ‘ver weg, van lang geleden’ maar dan is het iets van hier en nu. En dat heb ik eigenlijk ook steeds willen laten zien.”

Archieven omvatten de hele breedte van de samenleving. Het Zeeuws Archief beheert niet alleen archieven van overheden, maar ook van organisaties zoals sportclubs, buurtverenigingen, kerken, scholen en bedrijven, maar ook families en particulieren. “Je komt hier alles uit je dagelijks leven tegen.”

Archieven induiken

Na ruim veertien jaar kent Hannie nog niet alle archieven die het Zeeuws Archief beheert. “Nee, absoluut niet. We hebben 34 kilometer archief! Ik word nog steeds verrast door de mooie dingen die daar in zitten. We hebben allerlei manieren om te laten zien wat er zoal in de archieven te vinden is.” Als voorbeeld noemt Hannie de jaarlijkse Open Dag. “Dit jaar werd in het depot het afscheidsbriefje van Wim Boot, één van de Tien van Renesse, getoond. Hij schreef het aan zijn ouders en geliefde. Als je dat onder ogen krijgt, dóet dat wat met je, daar zit zoveel emotie in.”

Hannie vindt dat een museum het soms makkelijker heeft, want een object spreekt tot de verbeelding. En papier moet je lezen, je moet er moeite voor doen, je moet er in willen duiken. “Maar als je ergens onderzoek naar gaat doen kom je dieper in de archieven en ga je het zeker interessant vinden.”

Maatschappelijk relevant

Veel actueel maatschappelijke thema’s vind je in de archieven. Voor slavernij en slavenhandel is het archief van de Middelburgse Commercie Compagnie (MCC) heel relevant. “Maar als je kijkt naar andere archieven; familiearchieven of overheidsarchieven waar ook stukken over het slavernijverleden in te vinden zijn, zie je hoe dat onderwerp zich breder vertakt. Dan zie je de reikwijdte van dit onderwerp in het gehele sociale maatschappelijke leven van die tijd.”

Hannie vertelt dat dat ook geldt voor bijvoorbeeld de Watersnoodramp van 1953, waarover veel meer te vinden is dan alleen in de Deltadienst-archieven. Of over werkgelegenheid; in het archief van Koninklijke Maatschappij De Schelde, waar zoveel mensen werkten en gezegd werd ‘de fluit van de Schelde bepaalde het ritme van Vlissingen’, maar ook het archief van het bedrijf Van der Have uit Kapelle en in de archieven van de bedrijven gehuisvest aan het Kanaal Gent-Terneuzen. “Als je dit soort archieven induikt kom je diep in het bestaan van de mensen.”

Het begin

Voordat Hannie in oktober 2010 bij het Zeeuws Archief begon was ze wethouder financiën, economische zaken, ruimtelijke ontwikkeling en monumenten en archief bij de gemeente Middelburg. Sinds de oprichting van het Zeeuws Archief in 2000, een fusie tussen het Rijksarchief in Zeeland en de gemeentearchieven van Middelburg en Veere, was ze namens de gemeente bestuurslid van het Zeeuws Archief. Ze was dus bekend met het archief, maar ook als onderzoeker kende ze het Zeeuws Archief en zijn voorgangers al.

Voordat ze de politiek inging heeft ze diverse opdrachten gehad om boeken te schrijven; over ziekenzorg, over sociaal-medische zorg, over psychiatrie en over waterschappen. Daartoe deed ze onderzoek in archieven en onderschreef het belang ervan. “Het leek me heel erg mooi om bij het Zeeuws Archief te mogen gaan werken. Om leiding te mogen geven aan zo’n organisatie, met zo’n schat aan informatie. Toen ik kwam was het vooral nog papier. In mijn tijd hebben we het e-Depot opgezet, dat was een megagrote ontwikkeling.” 

Zeeuws e-Depot

Het is een misvatting dat een archief over ‘oud papier’ gaat. Tegenwoordig maakt bijna iedereen digitale foto’s, digitale stukken op de pc en communiceren we digitaal met elkaar. Het Zeeuws e-Depot, om digitaal materiaal voor de toekomst veilig te stellen door het op de juiste manier op te slaan, is heel erg belangrijk. “Wij hadden van meet af aan de visie dat we dit wilden ontwikkelen voor en aanbieden aan álle Zeeuwse overheden. Daarin zijn we als Zeeland uniek; de andere Regionale Historische Centra (RHC) doen dit alleen voor hun partners. Het feit dat stapsgewijs overheden zich bij ons hebben aangesloten is ongelooflijk interessant geweest. Deze ontwikkeling zorgde voor zichtbaarheid van het Zeeuws Archief en daarmee ook voor nieuwe aansluitingen voor analoge archieven.”

De ontwikkeling van het Zeeuws e-Depot was, en is, een intensief traject. “In het begin heeft de algemene rijksarchivaris de RHC’s verbonden rondom het e-depot van het Nationaal Archief. En gezamenlijk hebben we veel bijgedragen aan kennisontwikkeling. Maar hoe verder we kwamen, hoe meer we zagen dat de bestandsformaten van de overheden en van de ministeries anders zijn, en dat de toegankelijkheid ervan er anders uit zou moeten komen zien. Daarom besloten het Nationaal Archief en de RHC’s om deze ontwikkeling niet langer samen op te pakken. De RHC’s hebben immers de zelfstandigheid, de kennis en het eigen netwerk.

Het Zeeuws Archief was al in contact de Vereniging van Zeeuwse gemeenten (tegenwoordig: Overleg Zeeuwse Overheden) en was er een marktverkenning gedaan waaruit het Zeeuws e-Depot van het Zeeuws Archief als beste uit de bus kwam. “De Zeeuwse overheden stemden in met een principe-aansluiting. Vervolgens pakten wij dat op om het e-Depot stapsgewijs verder te ontwikkelen. Ja, dat moet stapsgewijs want er zit heel veel werk in, nog steeds.

Inmiddels heeft de negende instelling, de gemeente Borsele, zich twee weken geleden aangesloten. En we zijn nu in gesprek met een mogelijk tiende en elfde aansluiting. Dus je ziet dat dat stapsgewijs goed doorgaat.” Hannie is er content mee. “In het vorige beleidsplan, dat tot eind dit jaar loopt, hadden we de ambitie om tien aansluitingen voor het e-depot te hebben. In het komende beleidsplan gaan we tot de vijftien!” Hannie is van de ambitieuze doelen. “Ambitieus, maar haalbaar. Er mag een uitdaging in zitten maar het moet wel haalbaar kunnen zijn.”

Veertien jaar geleden kon het Zeeuws Archief niet voorzien hoe de ontwikkeling van het e-Depot zou gaan verlopen. Het was pionieren, overleggen, vallen en opstaan. “Ik denk dat het project van het e-Depot tot nu toe gewoon heel erg goed loopt. Met dank aan de mensen die dat allemaal doen. We hebben er een fantastisch team op gekregen.”

“Maar even fantastisch is ook het team dat nog steeds de analoge archieven beschikbaar stelt. Papieren archieven, en daarnaast hebben we drie lijnen in de digitale beschikbaarstelling daarvan; het scannen op verzoek, de Metamorfozeprojecten en archieven die we vanuit eigen middelen digitaliseren. We hebben dus een grote breedte aan digitale toegankelijkheid.”

Metamorfoze-projecten

Toen Hannie aantrad, was het Zeeuws Archief met de eerste Metamorfoze-projecten begonnen; ‘Admiraliteit in Zeeland’, archiefstukken die inzicht geven in de oorlogsvoering te water in de beginjaren van de Tachtigjarige Oorlog en ‘Zeeland en Suriname’, archiefstukken die de relatie van Zeeland met Suriname in de 17e eeuw belichten.

“Het is een bewust keuze van het Zeeuws Archief om gebruik te maken van de mogelijkheid om archieven te conserveren, digitaliseren en online beschikbaar te stellen via ‘Metamorfoze’; het Nationaal Programma voor behoud van het papieren erfgoed.” Om die reden is er een aparte projectorganisatie ingericht, waarmee voldaan kan worden aan de hoge kwaliteitsnorm die gesteld wordt.

Het is een groot voordeel dat het Zeeuws Archief een eigen restauratieafdeling en een goede samenwerking met fotografen heeft, zij leveren beiden een hoge kwaliteit van werk. Daarnaast stelt Metamorfoze de eis dat het een relevant thema moet betreffen; archieven die op nationaal of internationaal niveau van belang zijn. “De voorbereidingsgesprekken zijn altijd heel mooi om te doen. Daarbij tonen we de meest prachtige, maar voor restauratie moeilijke stukken. We bespreken met elkaar hoe deze op de beste manier gedigitaliseerd kunnen worden, zoals de wijze waarop je ze neerlegt of hoe je transparante papieren behandelt.”

Hannie kan niet aangeven welk van de in totaal elf Metamorfozeprojecten van het Zeeuws Archief, het mooist is. “Het MCC-archief zorgt voor veel uitstraling, dat wordt echt wereldwijd gebruikt. In de familiearchieven komen veel verschillende onderwerpen aan de orde en de ambachtsheerlijkheden bevatten heel mooie stukken en het Koninklijk Zeeuws Genootschap der Wetenschappen is ook super interessant. We zijn dit jaar begonnen met archieven die actueel zijn; de Delta Archieven met onder andere de Deltadienst-archieven. Om daar mee bezig te gaan is voor ons het neusje van de zalm.”

Unesco-status

De Delta Archieven hebben de Nederlandse Unesco-status, evenals de archieven van De Schelde. Het MCC-archief heeft de internationale Unesco-status, in 2011 toegekend. “Voor de Delta Archieven hebben we ook de internationale status aangevraagd. We horen komend voorjaar of die toekenning gehonoreerd wordt. Ik zou het heel mooi vinden als dat gebeurt!”

Archief van de MCC

Het archief van de Middelburgse Commercie Compagnie (MCC) is niet voor niets internationaal erfgoed. Bij het Zeeuws Archief is al lang geleden ingezien dat dit een belangrijk archief is. In de jaren ’50 en ’60 heeft de toenmalige rijksarchivaris Unger er een paar grote artikelen over geschreven.

Nadat het MCC-archief was opgenomen in Unesco’s Memory of the World Register, is het Zeeuws Archief actief aan de slag gegaan met het onder de aandacht brengen ervan. En werd besloten om een aanvraag te doen bij Metamorfoze om dit gehele archief “geen selectie maar ieder snippertje papier” te laten digitaliseren. Dat is gebeurd en vervolgens heeft het Zeeuws Archief een project tot stand gebracht om dit archief onder de aandacht te brengen bij het brede publiek.

Het Zeeuws Archief lanceerde een blog, waarbij een reis die het schip de Eenigheid in 1761-1763 maakte, gevolgd werd. Iedere dag van 1 oktober 2013 tot 28 maart 2015, precies 252 jaar na die reis, kon die reis en de gebeurtenissen aan boord dagelijks gevolgd worden, aan de hand van authentieke archiefstukken. Dat blog bereikte in die anderhalf jaar ruim 50.000 bezoekers, en is nog altijd te bekijken. Ook werd een kort filmpje gemaakt, dat – nog steeds – iedereen in het hart raakt.

“Vervolgens hadden we het idee om een reizende tentoonstelling te maken over dit onderwerp. Organisatorisch bleek dat niet zo eenvoudig en besloten we een online Google Arts-expositie te ontwikkelen; ‘Handelaar in slaven’.  Met de expositie wonnen we in 2019 de ‘Geschiedenis Online Prijs’. Dat was een mooie erkenning, maar voor ons was het een grotere erkenning dat er, nationaal en internationaal, veel belangstelling kwam voor dit archief. En afgelopen jaren, nu het onderwerp ‘slavernijverleden’ volop in de actualiteit staat, is er alleen maar meer belangstelling voor dit archief gekomen.”

Afgelopen jaren heeft het Zeeuws Archief veel mensen mogen ontvangen om stukken te laten zien en om een presentatie te geven over dit archief en over het belang ervan. Niet alleen scholieren met een educatief programma maar ook het brede publiek met exposities en daarnaast heel wat ontvangsten; Amerikaanse onderzoekers, de ambassadeur van Ghana, een delegatie uit Suriname, staatssecretarissen en ministers.

“Een van de eerste keren was in 2014, toen een commissie van de Verenigde Naties (VN) op bezoek kwam in Den Haag, en per se ook naar Middelburg wilde komen, voor het archief van de MCC. Roosanne en ik zijn zelfs naar de VN in Genève geweest om in de Mensenrechtenraad te vertellen over het belang van het MCC-archief en over omgaan met een moeilijk verleden. Dat heeft er allemaal aan bijgedragen dat dit archief in Den Haag zichtbaar is geworden. En ook in Amsterdam, Washington en New York.”

Een en ander leidde ertoe dat Hannie gevraagd werd voor het adviescollege vanuit het ministerie van BZK om advies te geven aan de regering over het aanbieden van excuses. Daarna werd ze gevraagd om zitting te nemen in de klankbordgroep van De Nederlandse Bank. “Zo ontstond er een enorm netwerk van zichtbaarheid, van contacten, van individuele onderzoekers. Dat groeit steeds verder en er komt steeds meer – nationale en internationale – belangstelling voor deze archieven. Dat leidde er mede toe om in Zeeland de oprichting van een Kenniscentrum Slavernijverleden te onderzoeken.

Pas als mensen meer weten over dit archief, kunnen ze het gaan begrijpen en het belang ervan inzien. “Iedereen wordt geraakt door de kille feiten. Je komt dicht bij de slaafgemaakten, waar het uiteindelijk allemaal om gaat.” De handel verliep heel gestructureerd en de rol van de overheid daarin was groot. De overheid faciliteerde de reizen, regelde paspoorten voor het schip en gaf toestemming om te mogen handelen. Voor alles werd financiële verantwoording afgelegd.

“Een mens werd gezien als stukgoed, waar zoveel ellen stof, zoveel vaatjes buskruit, zoveel geweren of sterke drank voor betaald werd. Een mens had een prijs in goederen. En het doet wat met je, dat een kind dood gaat van ellende, van armoede, en dat een moeder overlijdt van verdriet om haar kind dat achterbleef aan de kust. Het staat allemaal zwart op wit.”

Partners

Het Zeeuws Archief is onder Hannies leiding mede enorm gegroeid doordat een aantal gemeenten zich aansloot: Vlissingen, Terneuzen, Kapelle en Schouwen-Duiveland. “Ik heb altijd voor ogen gehad dat we de kennis die we hier in huis hebben ook beschikbaar zouden kunnen stellen voor andere archiefdiensten. Dat we ze kunnen adviseren met inspectie en advies op de nog niet overgedragen archieven, dat we samen met hen kunnen optrekken bij hun digitale archieven en de langdurige bewaring daarvan. Archiefdiensten die nog zelfstandig waren en visie op de toekomst hadden, hebben dit omarmd en zo zijn we stapsgewijs tot samenwerking gekomen. Dat vind ik ontzettend mooi. En we zijn momenteel in gesprek met een aantal partijen die ook interesse hebben om toe te treden.”

Gemeenschappelijke regeling

Toen Hannie als directeur aantrad werd gesproken over ‘roerige tijden’ voor de Regionale Historische Centra; de voorgenomen decentralisatie van het Rijk stond voor de deur, waarbij de taken van de RHC’s overgedragen werden aan de Provincies. “Dat klopt, dat is het eerste wat ik op m’n bordje kreeg! Voorheen lag de zorg voor de provinciale archieven bij het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen (OCW), dat werd overgedragen aan de Provincie. Dat was op zich een logische stap, want in de Archiefwet staat dat iedere provincie verantwoordelijk is voor z’n eigen archief. Maar dat was natuurlijk wel een heel traject waarbij gesproken moest worden over de juridische vorm van de afspraken en de hoogte van de bekostiging die er tegenover staat. Met veel constructief overleg is dat allemaal goed opgepakt en afgerond.”

Ook nu is er sprake van ‘roerige tijden’. Het ministerie van OCW is voornemens om uit de Gemeenschappelijke Regeling (GR) te treden. Wel blijven de analoge rijksarchieven bij ons en blijft de minister betalen voor dat beheer. De consequentie voor het Zeeuws Archief is dat er nieuwe partners, nieuwe overheden tot de GR toetreden. Hannie heeft er afgelopen jaren veel tijd en energie in gestoken. “Door uitstel van behandeling van de Archiefwet in de Tweede Kamer gaat dat proces wat langzamer dan aanvankelijk voorzien was. Het traject dat nu doorlopen wordt met OCW is een heel intensief traject maar het loopt goed. De mensen van het ministerie zijn erg betrokken bij de RHC’s en ze denken goed mee, de contacten zijn prima. Zo’n samenwerking is buitengewoon plezierig. En het vormgeven van een nieuwe GR loopt goed. Ik had het héél mooi gevonden om dit nog af te ronden!”

Hannie kijkt er met een goed gevoel op terug dat altijd de tijd genomen is om processen zorgvuldig te laten verlopen. “Soms ben ik wel een beetje ongeduldig maar ik zie dat er tijd voor nodig is en dat we ook tijd genomen hebben om processen voor alle betrokken partijen goed te laten verlopen.”

Mooiste herinnering

In de tijd dat Hannie begon waren er zo’n dertig medewerkers. Dat aantal is ruim verdubbeld. Dat komt mede omdat er veel taken bijgekomen zijn, zoals voor digitalisering en e-depot. En er kwamen medewerkers mee vanuit de aangesloten partners Vlissingen en Schouwen. Er werkt nu een heel diverse groep mensen bij het Zeeuws Archief. “Ik ben blij met alle deskundige mensen die erbij zijn gekomen. Naast de deskundige mensen die we al hadden.”

Haar mooiste herinneringen gaan over ‘de samenwerking met de mensen’. “De heel plezierige contacten binnen het Zeeuws Archief. En met externe partijen. En ook het contact met het bestuur is altijd heel plezierig geweest. De bestuursleden behartigen de belangen van het Zeeuws Archief, niet alleen in Zeeland, maar ook landelijk, in Den Haag. Zij staan achter de toekomstgerichtheid van het Archief en tonen bereidheid om dingen voor het Zeeuws Archief voor elkaar te krijgen.”

Ook een hoogtepunt voor Hannie: “Het initiëren van nieuwe dingen, kansen zien voor het Zeeuws Archief en dat samen met alle medewerkers oppakken, dat heb ik bijzonder leuk gevonden!” Omgang met mensen is iets waar ze voldoening uit haalt. Of ze nu ouders van een medewerker ontvangt of een staatssecretaris. “Ik vind alle mensen even belangrijk. Dat ga ik zeker missen; de contacten met de vele mensen die ik in deze baan heb.”

En nu…?

Hannie blijft vast en zeker met allerlei mensen omgaan. “Ik blijf betrokken bij het Kenniscentrum Slavernijverleden, en vanuit de projectgroep ‘Oorlog voor de Rechter’ bij de CABR-archieven, en ik ga nog iets doen voor de geschiedschrijving van Walcheren. Ja, uiteraard inhoudelijke werkzaamheden! En ik zit nog in een aantal besturen en raden van toezicht en daarnaast blijf ik actief in de politiek.”

We ronden af met de boodschap die Hannie het Zeeuws Archief wil meegeven; “Houd je ogen open voor de samenleving en blijf dicht bij de actualiteit van de maatschappelijke vraagstukken zitten, laat zien wat je daarin allemaal te bieden hebt! Houd vast aan de wens om nieuwe ontwikkelingen op te pakken. En blijf doorgaan in de deskundigheid zodat de duurzaamheid van zowel de digitale als de papieren archieven gegarandeerd is en dat er een optimale toegankelijkheid geboden kan worden.”