‘In de archieven vind je de brieven waar het dna nog op zit.’

Wie kust Doornroosje wakker? De taak van de historicus.
Het is slechts oud papier dat bewaard wordt in archieven. Alleen de speciale blik van de historicus brengt dat tot leven. Hij (zij) weet wat er steekt achter een geboorteakte, een persoonlijke brief, een sterfgeval, een verkoopakte. De historicus kent het drama van de geschiedenis, hij brengt verband aan tussen de stukken die hij aantreft in archieven en de grote lijnen van de voorbije eeuwen. Het briefje vol taalfouten van een eenvoudige weduwe die tien gulden te leen vraagt aan de grote schrijver Jacob van Lennep om te kunnen hertrouwen, vertelt meer over het leven in de negentiende eeuw dan menige andere bron.

Marita Mathijsen (1944), schrijfster en emeritus hoogleraar Moderne Nederlandse Letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam met als specialisme de literatuur van de negentiende eeuw in Nederland zal de Vriendenlezing van het Zeeuws Archief voordragen op 2 november 2019. Zij vertelt dan over de historische sensaties die zij tegenkomt tijdens haar werk. Over onverwachte vondsten en volharding bij onderzoek die geleid hebben tot mooie historische exempelen. En natuurlijk ook over haar onderzoek naar Jacob van Lennep.

‘Als je onderzoek doet naar de 19de eeuw dan komt Jacob van Lennep er altijd uit. Onderzoek over scholing, geschiedenis, literatuur. Ik dacht die man is zo interessant, die verdient een biografie.’
In 2018 verscheen haar alom geprezen biografie van Jacob van Lennep, Een bezielde schavuit.

Heel veel archieven heeft Marita voor het schrijven van deze biografie doorzocht. Ook eerder zijn publicaties van haar hand verschenen die aan hem (zijn werk, zijn invloed) zijn gewijd.

Duizenden brieven zijn er van hem bewaard gebleven. De 36 delen van zijn verzameld werk heeft zij bestudeerd, en ook de honderden losse uitgaafjes, open brieven, pamfletten en de historische studies die buiten de Romantische en Poëtische werken zijn gebleven. En ongelofelijk veel meer. ‘Het is zo ontzettend veel. Gelukkig heb ik een hele goede database waar ik mee werk tijdens zo’n onderzoek.’

Papier en digitaal

‘Het materiële van een document of een brief die je in je handen voelt, die met de hand is beschreven. Je weet dat het dna er letterlijk op zit. Dat voelt bijzonder en brengt je dicht bij het verleden. Toch ben ik ook heel blij met al het digitale dat er tegenwoordig is. Al is het ter controle. De scans kun je nog eens bekijken en vergroten. In het Amsterdamse Stadsarchief is bijvoorbeeld een omvangrijke collectie Van Lennep aanwezig die deels gedigitaliseerd is. Je kunt daar ook aanvragen doen om te digitaliseren. Vaak heb ik eerst het origineel bekeken, gevoeld en onderzocht. De sensatie is dan heel direct. En daarna heb ik de aanvraag gedaan om te digitaliseren. Dan kan ik altijd nog terug kijken. Heb ik het wel goed gezien?’

Historische sensatie

De gewaarwording van direct contact met het verleden is in 1920 door cultuurhistoricus Johan Huizinga (1872-1945). beschreven met de term ‘historische sensatie’. Die momenten kunnen heel verschillend zijn.

‘Toen ik voor het eerst een foto van Jacob van Lennep zag. Dat maakte hem zo dichtbij. De opwinding bij de confrontatie met een foto is zo anders dan bij een schilderij of een gravure. Je ziet zijn ingevallen gebit, maar ook de sprankeling in zijn ogen, ook al is hij een oude man.’

‘Toen ik brieven vond van een dominee, Willem Veder, waarbij ik las dat in 1 jaar zijn vrouw en 4 kinderen waren overleden, waarschijnlijk aan de mazelen. Die brieven zijn zo aangrijpend. 1 kindje hield hij over. Van de stelling dat de man in de 19de eeuw weinig gevoelig zou zijn, blijft heel weinig over. Natuurlijk voel ik mededogen met de man. Het is de confrontatie met de dood en het besef hoeveel verdriet er was in die tijd.’

‘Een heel tastbaar voorbeeld is het graf van Doortje Ringeling, de minnares van Jacob van Lennep. Nu ik daar zelf ben geweest om een bloem te brengen en daarover geschreven heb, hoor ik van de medewerker van de begraafplaats dat er geregeld een bloem ligt. Ik ben ook in contact gekomen met een na-neef van Doortje Ringeling. De familie kende dit verhaal eerder niet. Hij is nu ook bij het graf geweest.’

Volharding

‘Een onderzoek of zoektocht stopt nooit. Zo heb ik voor de biografie van Jacob van Lennep gezocht naar de onbekend gebleven moeder van Betje Tulle, de buitenechtelijke dochter van Jacob van Lennep. Ik beschrijf de dames die het zouden kunnen zijn, maar ik kan geen uitsluitsel geven. Ik heb het echter nog niet opgegeven. Ooit hoop ik een brief te vinden waaruit blijkt met wie Jacob van Lennep rond april 1821, toen de zwangerschap ontstaan moet zijn, de hoge c zong.’

Zeeland

Marita schreef in 2007 de tekst voor een cantate over de laatste zeeslag van Michiel de Ruyter. Deze is uitgevoerd door het Zeeuws Orkest en het Zeeuws Mannenkoor in verschillende kerken in Zeeland, tijdens het Michiel de Ruyter herdenkingsjaar. Joan Berkhemer was de dirigent en heeft ook de muziek geschreven.

Zijn er meer Zeeuwse onderwerpen waar Marita zich misschien nog aan zou willen wagen? ‘Betje Wolff, de schrijfster geboren in Vlissingen, daar zou ik ook graag nog eens over schrijven.’