'Historische sensatie kun je ook voelen bij iets kleins'

‘Die Zeeuwen wilden mij een kostbare terugreis besparen’ schrijft Johan de Witt in één van zijn brieven. Tijdens opstanden in Middelburg werd Johan door prinsgezinden met de dood bedreigd.

Op zaterdag 5 november geeft Jean-Marc van Tol de jaarlijkse Vriendenlezing over de relatie tussen raadpensionaris De Witt en de Zeeuwen. ‘Ik gebruik Johan de Witt als kapstok om anekdotes naar boven te halen uit de archieven.’

Er komen meer Zeeuwse connecties voor in de historische roman Buat waar Jean-Marc van Tol op dit moment aan schrijft. Zoals toen ritmeester Buat gelegerd was in Cadzand / Retranchement. Het drassige land daar pakt helemaal niet goed uit voor Buat en zijn mannen te paard. ‘Het was eigenlijk een hele lullige actie om daar heen te gaan en Buat is dan ook behoorlijk negatief over de uithoek van het land waar hij heen is gestuurd’, zegt Jean-Marc van Tol.

Buat

Het boek Buat wordt het tweede deel van een drieluik historische romans over Johan de Witt. Het eerste, Musch, gaat over Cornelis Musch, de corrupte griffier der Staten-Generaal.

Ritmeester Buat, Henri de Fleury de Coulan (1622-1666), is getrouwd met een dochter van Cornelis Musch. Terwijl de Tweede Engels-Nederlandse Oorlog in volle gang is, probeert Buat in het geheim vrede te sluiten met de Engelsen. Dit gebeurt met medeweten van Johan de Witt, maar Buat verwisselt per ongeluk een brief. Hij geeft de raadpensionaris een andere brief, waarin openlijk over een complot tegen De Witt wordt gesproken.

In het boek zet Van Tol drie verhaallijnen uit: het levensverhaal van Buat, de bezigheden van Johan de Witt en de memoires van graaf De Guiche. Ze komen bij elkaar in augustus 1666, als de Buat-intrige aan het licht komt. Buat wordt daags erna in de kraag gevat en gevangengezet op de Gevangenpoort in Den Haag.

Jean-Marc van Tol: ‘Een boek schrijven kost tijd en ik wil graag alle historische feiten laten kloppen.’

Op dit moment werkt hij samen met een team van het Huygens Instituut aan het ontsluiten van de gehele correspondentie van Johan de Witt (1625-1672) voor het publiek. Veel informatie voor de boeken komt uit dat onderzoek.

‘Op dit moment heb ik vooral teveel. Ik moet uit mijn manuscript voor Buat nog veel gaan schrappen en dat gaat pijn doen. Maar ik ben er zeker van dat er veel van de connecties met Zeeland in het boek overeind blijven.’

Johan de Witt

‘Ik gebruik Johan de Witt als kapstok om anekdotes naar boven te halen uit de archieven. Zo is er een brief van een nog jonge Johan aan zijn vader. Johan moet als afgevaardigde naar Zeeland en correspondeert veel met Justus de Huybert, secretaris van Zierikzee op dat moment. Zijn vader schrijft hem daarover dat deze Justus niet te vertrouwen is, waarop Johan antwoordt dat hij dat wel weet en voorzichtig is, maar dat hij toch met iemand contact moet onderhouden.’

Zoo waarschuwde hem zijn vader tegen De Huybert, en hij antwoordde: (Aan .Jacob de Witt. 4 October 1653). “’t gene U by forme van waerschuwinge my adviseert aengaende de veranderinge van de sentimenten ofte maximen van den heere Secretaris De Huybert, is my niet dan al te wel bekent ende oock al over langen bekent geweest, gemerct de voorschreven veranderinge niet is van huyden ofte van gisteren; ende gae ick derhalve, aen hem schryvende , met de vereyschte circumspectie.”

Vertaling Jean-Marc van Tol:

Wat u bij wijze van waarschuwing mij adviseert betreffende de veranderende opinies van de heer secretaris De Huybert, is mij al veel langer bekend, gezien het feit dat die niet van gisteren of vandaag zijn, en ik zal dus met de nodige voorzichtigheid met hem corresponderen.

‘Toch geef ook ik de geschiedenis een eigen lading mee door een roman te schrijven. Ik wil geen dingen toevoegen die niet waar zijn, maar maak het verhaal wel smeuïger. Door personen uitspraken te laten doen en bijvoorbeeld door dialogen toe te voegen die ik zelf heb verzonnen. Ik probeer wat ik gebruik als “zo aannemelijk mogelijk” te onderbouwen.’

Brief van Buat aangekocht door de vrienden

In 2018 is een brief van Buat uit 1663 aangekocht door de Stichting Vrienden van het Zeeuws Archief. Kan deze brief van Tol nog helpen in zijn onderzoek?

De brief is in het Oudfrans geschreven en bij het Zeeuws Archief getranscribeerd. Het is een brief van Buat aan mijnheer Anthonij Steengracht. In de brief reageert Buat op de vraag waarom hij nooit bij zijn garnizoen in Bergen op Zoom (Zeeland) is. Hij heeft blijkbaar vrijstelling gekregen om in Den Haag te zijn als tutor, leraar, van de jonge prins Willem III.

Van Tol: ‘We weten niet precies wat zijn functie was in de hofhouding van de jonge prins. Ik heb hem paardrijleraar gemaakt. In mijn boek schrijf ik dat hij daarom vrijgesteld is van aanwezigheid bij zijn garnizoen, zoals wel meer edellieden een compagnie bezaten, zonder er veel te zijn. Ik weet niet of dat zo was, ik heb nooit een officiële lastbrief (of ontlastbrief) gezien, maar ik heb het geschreven om zijn veelvuldige verblijf in Den Haag te verklaren.’

Lees hier de transcriptie en de vertaling naar het Nederlands.

Historische sensatie

De gewaarwording van direct contact met het verleden is in 1920 door cultuurhistoricus Johan Huizinga (1872-1945) beschreven met de term ‘historische sensatie’.

Van Tol: ‘In de brief van Buat is het meer een bevestiging van eerder onderzoek. Maar toch kun je die sensatie ook voelen bij iets kleins. Dat heb ik heel erg en dat is heel fijn. Zo las ik een keer een uitnodiging voor een trouwerij van Ewout van der Horst aan Johan de Witt. Misschien niet zo bijzonder, maar ik wist al dat deze persoon later in het boek belangrijk zou worden. Ik voelde de sensatie toen ik aan de uitnodiging zag: zie je wel, ze kenden elkaar al veel langer.’

‘En we hebben meerdere keren een haar aangetroffen tussen een brief, dat is natuurlijk erg bijzonder. Tja, wat doe je dan? Toch maar terug stoppen, en in de beschrijving opnemen, misschien is het nog eens interessant voor DNA-onderzoek.’

‘En wat denk je van de verhoren van Buat tijdens een langslepend proces aan het eind van zijn leven? Die zijn gebundeld en zitten nog steeds in de originele lias. Omdat deze beschadigd en heel kwetsbaar is, zijn de verhoren niet beschikbaar voor het publiek. Maar ik heb ze, onder begeleiding, mogen fotograferen om te gebruiken voor mijn boek. Heel voorzichtig telkens een bladzijde omslaan, dat is echt te gek.’

Hof van Holland en Zeeland

Het is wel duidelijk dat Jean-Marc van Tol heel enthousiast wordt als hij kan vertellen over de verhalen die in de archieven te vinden zijn. En er zijn meer Zeeuwse onderwerpen waar hij wel eens over zou willen schrijven.

‘Het lijkt me ontzettend interessant om meer onderzoek te doen naar de perikelen rond het Hof van Holland en Zeeland. Publicaties daarover zijn eigenlijk nooit vanuit Zeeuws perspectief beschreven. Johan de Witt was raadpensionaris van Holland, maar vaak vergeet men dat er ook een van Zeeland was. Johan de Witt wordt meestal als een soort minister-president in de Republiek gezien, maar officieel was hij slechts de hoogste bestuurder van het gewest Holland. Waarom is de Zeeuwse raadpensionaris niet zo bekend als zijn Hollandse tegenhanger?’

‘Nu was het voor De Witt in Den Haag natuurlijk ook makkelijk om ruggenspraak te houden met hooggeplaatste heren van Holland. De vertegenwoordigers van Zeeland waren toch weer twee dagen onderweg voordat ze konden overleggen. Als Zeeland wat sneller en daadkrachtiger was geweest bij de berechting van Buat, had zijn veroordeling nog tegengehouden kunnen worden. Nu bereikte een Zeeuws verzoekschrift tot clementie de raadsheren van het Hof van Holland te laat. Buat werd op 11 oktober 1666 onthoofd.’

Op zaterdag 5 november 2022 geeft Jean-Marc van Tol de lezing Johan de Witt en Zeeland.