Voor inwoners Hontenisse liep bevrijding uit op 'grote teleurstelling'. Waarom?

Na de bevrijding kon het herstel van recht en orde pas beginnen. De bevrijdde burgers van Hontenisse waren erg teleurgesteld in de chaotische situatie vlak na de oorlog. Zelfs de getalenteerde burgemeester Van Rooy kon de verwachtingen niet waarmaken.

Op 20 september 1944 bevrijden de geallieerden de gemeente Hontenisse. Het laatste half jaar van de bezetting werd de gemeente bestuurd door de NSB’er Cornelis Joos van der Pijl. De burgemeester van Hontenisse, Charles van Rooy, had tijdens de oorlog moeten onderduiken. Na vier lange jaren van bezetting hadden de inwoners hoge verwachtingen van de bevrijding. Ze verwachtten een sterk gezag, dat orde op zaken zou stellen. Al snel bleek dit een illusie.

Een grote teleurstelling

Drie maanden na de bevrijding beschreef de teruggekeerde burgemeester Van Rooy de situatie in Hontenisse voor de militair commissaris van de provincie Zeeland. De materiële situatie was gunstig. Er was genoeg voedsel, de waterleiding werkte en de oorlogsschade viel mee. Toch werd er met rood potlood een streep gezet bij het stuk over de stemming van de bevolking; deze was zeer slecht.

Deze slechte stemming schreef de burgemeester vooral toe aan de chaotische situatie die na bijltjesdag was ontstaan. De bevolking ervaarde na de bevrijding een periode van onwettelijkheid en willekeur: mensen werden zomaar opgepakt, vrijlatingen vonden plaats zonder goede motivering en ‘politiek foute’ inwoners bekleedden belangrijke posten. Binnen de gemeente heerste een paranoïde sfeer, waarbij veel verdachtmakingen en geruchten voorkwamen.

Wat de stemming nog verder bedierf, was het ontbreken van een sterk gezag. De afbakening van taken tussen het burgerlijk en militair gezag was onduidelijk. Inwoners wisten niet wie er de baas was. Daarbij begrepen de burgers niet waarom het militair gezag ondanks de ‘wonderlijke toestanden’ de misstanden van voor en na de bevrijding nog niet had rechtgezet. Mensen vroegen zich af waarom het ordeherstel zo lang duurde. Kwam het door de grote inspanning die nodig was om de oorlog te winnen of beschikten de gezaghebbers niet over de competenties om een sterk gezag op te zetten?

Ongeacht het antwoord op deze vraag, het zo lang verwachte sterke gezag kwam niet. De burgemeester vatte in zijn rapport de sentimenten onder de bevolking samen als: “Men heeft zich tijdens de oorlog heel wat voorgesteld van de toestand na de bevrijding, en het is een grote teleurstelling geworden.”

Waarvoor vochten we?

In april 1945 schreef burgemeester van Rooy een nieuw rapport. De materiële situatie was weliswaar verbeterd, maar alweer was het stuk over de stemming onder de bevolking met potlood gemarkeerd. De stemming onder de bevolking was, ondanks enige verbetering, alsnog slecht vanwege het ontbreken van een sterk gezag.

Een halfjaar na de bevrijding was de relatie tussen het militair gezag en de burgers verder verzuurd. Vooral de opgerichte tribunalen kregen veel kritiek. Het feit dat Nederlanders veroordeeld werden door niet-rechtelijke organen werd door velen gezien als ‘onnederlandsch’. De burgers vonden daarom ook dat het militair gezag het stokje moest overdragen aan het burgerlijk bestuur.

In de verdrukking

Tegelijkertijd lonkten de inwoners naar een herstel van de (lokale) democratie. Het rapport beschreef het sentiment onder de bevolking als: ‘De strijd voor bevrijding van ons Vaderland is tevens aangevoeld als een strijd voor het herstel van een democratische rechtstaat en tot nu toe zijn zoowel de democratie als het recht nog sterk in de verdrukking.’

De bevolking was teleurgesteld dat een half jaar na de bevrijding het beoogde democratisch herstel nog steeds niet had plaatsgevonden. Hier kwam natuurlijk ook bij kijken dat burgers de mogelijkheid misten om hun mening te uiten. Het uitschrijven van nieuwe gemeenteraadsverkiezingen was daarom ook topprioriteit voor een democratisch herstel, zo schetste Van Rooy het sentiment aan de commissaris van de provincie.

De inwoners verlangden niet naar een terugkeer naar de vooroorlogse verhoudingen. Integendeel. Er bleek vooral animo te zijn om de invloed van de gemeenteraad te beperken. De macht van de burgemeester of het college van burgemeester en wethouder zou dan moeten worden vergroot. Of deze beoogde verandering een werkelijke wens van de bevolking was of een (door bestuurders breed gedeelde) mening van de burgemeester blijft in de rapportage onduidelijk.

Gemeenteraad verloor invloed

Uiteindelijk kwam het democratisch herstel en de bestuurlijke vernieuwing pas na het einde van de oorlog. De eerste verkiezingen waren pas in mei en juli 1946, maar liefst anderhalf jaar na de bevrijding van Hontenisse. De bestuurlijke vernieuwing kwam pas in jaren vijftig toen door toenemende complexiteit de gemeenteraad invloed verloor aan het college.

Binnen Hontenisse daarentegen vond op korte termijn wel een bestuurlijke verandering plaats. Burgemeester Van Rooy verliet Hontenisse in 1945 en had nog een indrukwekkende carrière voor de boeg, met posten zoals burgemeester van Eindhoven, minister en Commissaris van de Koningin in Limburg.