Via televisie naar Spitsbergen

Anders dan anderen. Dat was in 1957 de titel van Vara’s nieuwe televisieprogramma over het leven van prominente landgenoten. De eerste aan wie de eer te beurt viel, was de Zeeuwse burgemeester Sjef van Dongen. De uitzending resulteerde in historische televisie en een reis naar Spitsbergen.

Televisie stond nog in de kinderschoenen; de officiële introductie ervan in Nederland was pas in december 1949. Er was één net en tweemaal per week werd er ’s avonds uitgezonden door een van de vier omroeporganisaties. Ook het aantal televisietoestellen in Nederland was beperkt: 240.000 in 1958.

In die beginjaren werd televisie vooral gezien als het medium voor informatieverspreiding en nieuwsvoorziening. Langzamerhand kwamen er diverterende programma’s, zoals de serie ‘Swiebertje’ in 1955. De omroeporganisatie Vara ging dan ook behoedzaam te werk in het uitrollen van een amusementsprogramma als ‘Anders dan anderen’.

Sjef van Dongen was inderdaad anders dan anderen. Als jongvolwassene maakte hij furore als poolheld. Hij woonde en werkte op Spitsbergen toen daar in 1928 de Italiaanse luchtvaartpionier Umberto Nobile en zijn bemanning neerstortte met het luchtschip Italia. Samen met de Italiaanse alpenjagerskapitein Gennaro Sora ondernam Sjef een reddingsexpeditie per hondenslee. Zij slaagden er niet in de Italiaanse luchtreizigers te redden, maar moesten na een lange, barre tocht wel zelf worden gered. De wereld keek toe en bij terugkeer in Nederland kende iedereen Sjef van Dongen.

Vara’s first choice

Toch zullen de ijzingwekkende avonturen op het pakijs voor de Vara niet doorslaggevend zijn geweest bij de keuze voor Sjef van Dongen. Dat waren wellicht zijn rol in het verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog en bovenal zijn publieke functies. Nadat hij aan het einde van de oorlog inkoper voor het Militair Gezag en het Rode Kruis was geworden en vervolgens plaatsvervangend burgemeester van Aardenburg en Oostburg, volgde in 1946 zijn benoeming tot burgemeester van Aardenburg. In 1950 werd hij lid van Provinciale Staten van Zeeland en in 1956 namens de Katholieke Volkspartij (KVP) lid van de Tweede Kamer.

Hij was een onconventioneel bestuurder en politicus die van aanpakken hield. Zo had hij een grote rol in de wederopbouw van Aardenburg inclusief de aanleg van het sportpark. In 1953 bekleedde hij de functie van secretaris van de Stichting Watersnood Zeeland en vertegenwoordigde hij de Commissaris van de Koningin in het Rampenfonds. Kortom, een persoon van verdiensten én geliefd bij velen. Dat maakte hem tot de ideale kandidaat voor een nieuw programma als ‘Anders dan anderen’.

Speelfilm in reserve

Het idee was een belangrijke burger bij verrassing te confronteren met gebeurtenissen en mensen uit het verleden. Het format was overgenomen van de Britse omroep BBC die ‘This is your life’ vanaf 1955 uitzond en het op haar beurt had overgenomen uit de Verenigde Staten. Op de radio zond de Vara weliswaar vanaf januari 1957 ‘Dit is uw leven’ uit, maar televisie was een andere zaak. Uit voorzorg hield de omroep een speelfilm in reserve, mocht de gast weigeren mee te werken.

Die maandagavond 14 oktober 1957 begaf Sjef van Dongen zich naar het Singermuseum in Laren voor, zo dacht hij, een belangrijke bespreking. Groot was de verbazing toen hij belandde in een geïmproviseerde televisiestudio als de hoofdrolspeler van een nieuw televisieprogramma.

“Een niet onverdienstelijke première”, berichtte dagblad Het Vaderland de volgende dag: “zonder ongelukken, kwetsende intimiteiten of te sensationele pointes; mogelijk zelfs te kabbelend”. De krant leverde ook meteen een verklaring: “Het programma is voor de producer niet zonder risico’s omdat men de hoofdfiguur, wiens doopceel gelicht zal worden, pas in de uitzending om toestemming vraagt”.
Inderdaad had Sjef van Dongen even getwijfeld maar de twijfel werd weggenomen “door een op film vastgelegde verklaring van de Commissaris van de Koningin in Zeeland – tevens een groot vriend van de heer Van Dongen – die zeide voor de kiesheid van de uitzending te kunnen borg staan”.

Menselijke emotie

“De biografie die men daarna ontrolde – uiteraard met de nodige persoonlijke confrontaties – was interessant, doch niet werkelijk dynamisch in beeld gebracht”, aldus de kritische berichtgeving in Het vaderland. Ook de recensent van dagblad Het Parool meende dat de uitzending “op den duur toch niet helemaal bleef boeien”. Dat kwam omdat “men voor TV nog wat voorzichtiger wenste te zijn dan bij de radio. Men wilde menselijk zijn, maar de menselijke emotie niet té opvallend voor de lens krijgen”. Een en ander was het gevolg van de kritiek die het radioprogramma ‘Dit is uw leven’ had gekregen. “Omdat daarbij o.m. een bij open microfoon snikkende moeder aan te pas was gekomen. Dergelijke publieke ontroering heeft men ditmaal kennelijk willen voorkomen. Daardoor verliep ‘Anders dan anderen’ […] wat tam.” 

Andere kritiek betrof het noemen van “commerciële bedrijven”. (De K.L.M. had de komst van Noorse gasten mogelijk gemaakt en Sjef van Dongen noemde de namen van twee keramische fabrieken.) “Het ergst was evenwel de primitieve enscenering”, aldus dagblad Trouw. “Het programma speelde zich in het Singermuseum in Laren af voor een vaal gordijn, dat af en toe openging om de mensen te laten opkomen of een filmpje te laten zien, dat bibberend op een scherm werd geprojecteerd; een wel zeer onaantrekkelijke entourage dus.” 

Impulsieve burgemeester

Sjef van Dongen amuseerde zich echter prima. Het Parool repte van “een heel plezierige kennismaking met een spontane en impulsieve burgemeester, die voor de vuist weg leuke dingen zei en de beschikking had over een aanstekelijke lach”. Ten tonele verschenen zijn vrienden van Spitsbergen; de Deense ingenieur Ludvig Varming, de Noorse timmerman Hans Johanssen, de Duitse fabrieksadviseur Paul Kief, en ook de inmiddels hoogbejaarde Noorse gouverneur Gerko Basse. Helaas werden zij aldus verschillende recensenten “wat erg snel naar een stoeltje gedirigeerd, alsof men er zo snel mogelijk van af wilde zijn”. Verder maakten een oppas en een jeugdvriendje uit Tilburg, twee wethouders van Aardenburg en natuurlijk Sjefs echtgenote Sylva hun opwachting. De CdK in Zeeland, jhr mr A.F.C. de Casembroot, sprak op film zijn vriend toe en verder was er een boodschap van de Zweedse luitenant-vlieger, die Sjef in 1928 van het ijs had gered.

Presentator Bert Garthoff had aan het einde van de uitzending nog een verrassing in petto. Namens een Noorse rederij en de Noorse regering mocht hij het echtpaar Van Dongen een gratis reis naar Spitsbergen aanbieden. Dit moment werd door verschillende kranten tot ‘hoogtepunt’ van de uitzending bestempeld.

Over het algemeen waren de recensenten voorzichtig positief over deze eerste uitzending van het format, of zoals de Volkskrant schreef: “In het licht van de wat stroeve Nederlandse fantasie en het gebrek aan gevoel voor ‘show’ werd het lang geen gek programma. De oorspronkelijke formule, iemand emotioneel binnenste-buiten te keren […], was met succes aan de Nederlandse verhoudingen aangepast. Er waren dan ook verschillende aardige momenten, zodat het grappige lachje van het voor de VARA optredende KVP Kamerlid […] onophoudelijk weerklonk […]. Sympathiek was de hulde aan de bescheiden burgemeester voor zijn opbouwwerk.” 

Spitsbergen anno 1958

Dertig jaar na de reddingsexpeditie en 25 jaar na hun huwelijksdag reisden Sjef en Sylva van Dongen naar Spitsbergen. De reis in juli-augustus 1958 duurde in totaal drie weken, waarvan het echtpaar er twee op Spitsbergen doorbracht.

Per vliegtuig vertrokken Sjef en Sylva naar Hamburg, en vandaar ging de reis verder per trein naar Lübeck, waar ze aan boord gingen van de Noorse boot Ingelseks met bestemming Longyearbyen op Spitsbergen. Met de Noorse gouvernementsboot Nordsijssel doorkruisten ze de Spitsbergen-archipel en bezochten onder andere Kingsfjord, Ny Alesund, Amsterdam-eiland met Smeerenburg, en Barentsburg.

Sjef ontmoette er oude bekenden, zoals de pelsjager Nois die zijn vijftigste overwintering dat jaar zou meemaken en de Noorse kapitein Korkilssen die Sjef ooit zijn hond Nigra bezorgde. Hij had de hond na zijn reddingsexpeditie in 1928 cadeau gekregen, maar kon het dier niet zelf meenemen naar Nederland. De kapitein bracht de hond twee jaar later toen hij met zijn schip Nederland aandeed.

De reis werd door Sjef vastgelegd in kleurendia’s. Hij nummerde de beelden en voegde enkele oudere, zwartwit dia’s van glas toe. Op die manier bracht hij hetzelfde landschap in 1928 en in 1958 in beeld. De gevolgen van de klimaatverandering waren hem niet ontgaan. Bekijk alle kleurendia’s in de Verzameling Sjef van Dongen.

Zoals hij over zijn verblijf en zijn avonturen in 1928 lezingen met lichtbeelden had gegeven, deed hij dat ook met de kleurendia’s. Opnieuw toonden televisiemakers belangstelling: zo deed hij 19 juli 1958 verslag van de reis in het praatprogramma Totebel.