Tideman en zijn Memoriaal van de Marine uit 1876-1880

Hét 19e-eeuwse standaardwerk over de Nederlandse scheepsbouw is online te raadplegen via de archiefinventaris van de Koninklijke Maatschappij De Schelde. Het boek Memoriaal van de Marine werd geschreven door Bruno Joannes Tideman ((1834-1883).

Tussen 1876-1880 verscheen een standaardwerk over de Nederlandse scheepsbouw dat bij het grote publiek niet tot nauwelijks bekend is. Voor iedereen geïnteresseerd in de industriële geschiedenis in het algemeen en in de maritieme geschiedenis in het bijzonder is dit Memoriaal van de Marine een absolute ‘must’.

Omdat voor zover bekend, slechts enkele exemplaren beschikbaar zijn bij musea en aanverwante culturele instellingen heeft het Gemeentearchief Vlissingen het boek gedigitaliseerd en beschikbaar gesteld via Open Cultuur Data.

Drie van de in het Memoriaal beschreven schepen namelijk de Buffel in Hellevoetsluis, de ook in Vlissingen bekende Schorpioen en de Bonaire, beide in Den Helder, bestaan tot op de dag vandaag!

Marine-ingenieur Tideman

Bruno Joannes Tideman (1834-1883) was de belangrijkste Nederlandse 19e-eeuwse marine-ingenieur.

Net als zijn collega’s bezocht hij buitenlandse marines en werven en voerde hij een uitvoerige correspondentie om de ontwikkelingen in het vak scheepsbouw bij te houden. In tegenstelling tot wat vaak wordt gedacht, werd binnen de Koninklijke Marine wel degelijk gekeken naar wat elders gebeurde en – weliswaar soms met jaren vertraging – ook hier doorgevoerd.

Tideman was iemand uit de praktijk én iemand die scheepsbouw vanuit een wetenschappelijke invalshoek benaderde. Tideman nam ook proeven met modellen om zo optimale rompvormen te ontwerpen. Vandaag de dag wordt dat nog steeds gedaan.

Start loopbaan in Vlissingen

Tideman begon zijn loopbaan op de marinewerf in Vlissingen in 1857. Deze marinewerf is ondanks haar relatief korte bestaan (1814-1867) van groot belang geweest voor de introductie van nieuwe technieken in de marine. Nagenoeg alle marine-ingenieurs zijn hier werkzaam geweest.

Tidemans voorganger Turk, als directeur scheepsbouw verbonden aan het ministerie van Marine te ‘s-Gravenhage, verbleef het grootste deel van zijn tijd te Vlissingen, van waar hij zijn correspondentie voerde met de andere marinewerven en het ministerie.

Tideman trachtte toen duidelijk werd dat de Vlissingse werf gesloten werd, hier een nieuw groot modern scheepsbouwbedrijf op te richten. Dit lukte echter niet. Pas toen koning Willem III zich ermee bemoeide, kwam er schot in de zaak. Dit resulteerde in de oprichting van de Kon. Mij. De Schelde in 1875 met Arie Smit als handelend vennoot. Tideman speelde hierbij een niet te onderschatten rol. De eerste chef afdeling scheepsbouw bij De Schelde Jacob Janszen Jr. was een bekende van hem.

Grote ontwikkelingen

In de 19e eeuw schakelden de marines over van houten schepen naar stalen-ijzeren schepen en van zeil- naar stoomvoortstuwing. Pantserschepen werden de voorlopers van de slagschepen in de beide wereldoorlogen. Het torpedowapen kwam op en er werd geëxperimenteerd met de eerste onderzeeboten.

In de Amerikaanse Burgeroorlog (1861-1865) werden deze nieuwe wapens ‘uitgetest’. Nederlandse marineofficieren en -ingenieurs volgden de ontwikkelingen op de voet en adviseerden de minister van Marine om ook tot aanschaf c.q. introductie over te gaan.

De Nederlandse scheepsbouw was nog niet in staat om pantserschepen en dergelijke te bouwen. In augustus 1865 werd de kiel gelegd van het eerste Nederlandse pantserschip Prins Hendrik der Nederlanden bij Laird & Sons, Birkenhead, Engeland. Tideman was namens de marine belast met het toezicht tijdens de bouw.

Binnen enkele jaren volgden meer opdrachten, opnieuw in Engeland maar ook in Frankrijk. Twee van deze schepen namelijk, de Buffel en de Schorpioen, bestaan vandaag de dag nog. In Nederland stond men niet stil want in 1867 werd het eerste pantserschip, de latere Guinea, op stapel gezet op de Rijkswerf in Amsterdam. Werden de eerste torpedoboten nog in Engeland gebouwd, binnen enkele jaren werden zij ook op Nederlandse werven, waaronder de Kon. Mij. De Schelde gebouwd.

Het Memoriaal van de Marine

Tegen deze achtergrond moet het magnus opum van Tideman worden gezien. Het geeft een meer dan een uitstekende indruk van wat er op dat moment bekend was aan materiaalsoorten, theoretische berekeningen, bouwkosten etc. Verder wordt ook veel historische informatie verstrekt.

Tideman schreef in november 1880 te zijn afgeweken van de oorspronkelijk opzet uit 1876. In de livretten B en C moest aandacht worden besteed aan kruisers (lees schroefstoomschepen met nog steeds zeilen) kleiner dan de 1e klasse-kruisers van de Atjeh-klasse (Livret A), maar groter dan de Samarang-klasse (Livret D). Men ging er in 1876 nog vanuit dat binnen vier jaar dergelijke schepen zouden worden ontworpen. Dit vond echter niet plaats en de minister van Marine gaf geen toestemming een aantal projecten van deze tussenklassen in het Memoriaal op te nemen. Beide Livretten zouden pas worden ingevuld als de schepen ook daadwerkelijk waren gebouwd.

Voor oudere typen als Zilveren Kruis was geen plaats want die zouden toch binnen afzienbare tijd uit dienst worden genomen. In de praktijk zijn beide Livretten op een geheel andere wijze ingevuld, namelijk met overzichten van schepen in dienst bij de Koninklijke Marine en de Indische Militaire Marine en schepen van buitenlandse marines.

In het landelijke Algemeen Handelsblad gedateerd 13 februari 1876 verscheen een advertentie waarin de eerste aflevering werd aangekondigd. De Kon. Mij. De Schelde had een compleet exemplaar in haar eigen bibliotheek. Dit exemplaar is volledig gedigitaliseerd en opgenomen in deze toegang. Het origineel is in redelijke staat maar heeft wel te lijden van verzuring.