Hoe het verhaal van een boom uit Suriname samenviel met het verhaal van de slavenhandel

De tentoonstelling ‘Ooggetuigen van de slavenhandel’ in het Zeeuws Archief is uitgebreid met een bijzondere schenking in de vorm van een kunstwerk, vervaardigd door beeldend kunstenaar Zeus Hoenderop.

Het is een paalhoofd uit Vlissingen en maakt onderdeel uit van het herdenkingsmonument voor het slavernijverleden, getiteld ‘Witness’. De tentoonstelling ‘Ooggetuigen van de slavenhandel’ is verlengd en te zien van maandag tot en met vrijdag van 10.00-17.00 uur in het Zeeuws Archief aan het Hofplein in Middelburg.

Hout uit Suriname

Het herdenkingsmonument voor het slavernijverleden, dat te zien is in de tentoonstelling ‘Ooggetuigen van de slavenhandel‘, is opgebouwd uit een boomstam van Basralocus hardhout. Op de website van beeldend kunstenaar Zeus Hoenderop is de geschiedenis van de stam beschreven. De boomstam is ruim tachtig jaar geleden met de hand gekapt in Suriname; in de stam zijn de kaplijnen nog steeds zichtbaar. De boomstam werd verscheept naar Zeeland en is in Vlissingen gebruikt als onderdeel van een paalhoofd. Paalhoofden zijn bedoeld als golfbrekers die de kust beschermen tegen de kracht van eb en vloed.

Basralocus hout is afkomstig van bomen die groeien in Suriname, Frans-Guyana en Brazilië. In de tijd van gemiddeld honderd jaar kan de boom een lengte bereiken van zo’n 30 tot 50 meter. De boomstam die voor het monument is gebruikt, groeide ruim 180 jaar geleden op en was ‘getuige’ – ‘witness’ – van de slavenhandel en slavernij in Suriname. Zeus Hoenderop: “In de boomstam zit een gat, een symbolisch venster naar het verleden. Als je door het gat in de stam kijkt, kom je tot de kern van de boom die een doorkijk biedt naar de tijd van de slavenhandel en slavernij in Suriname.”

Kroongetuige van het slavernijverleden

De roestvrijstalen druppel die in de stam is verwerkt, is geslepen uit ‘Kom’, het Slavernij Herdenkingsmonument Vlissingen. Zeus: “De druppel verwijst naar het water, bloed, zweet en tranen die de levens van ons allen verbinden. Het kunstwerk herinnert ons eraan hoe diep slavernij is verweven met onze huidige samenleving. De kroon rondom het monument is een verwijzing naar het feit dat de stam kroongetuige was van de slavenhandel, crown witness.”

De stam in het Zeeuws Archief is de tweede ‘Witness’ uit een serie van drie, als verwijzing naar de trans-Atlantische driehoekshandel in slaafgemaakte mensen. De eerste ‘Witness’ staat bij de entree van de HZ University of Applied Sciences in Middelburg. De derde ‘Witness’ zal eveneens in Middelburg worden geplaatst. De locatie wordt in 2025 bekend gemaakt.

Jukemombo

Het kunstwerk ‘Witness’ van Zeus Hoenderop heeft niet alleen een verbinding met het onderwerp van de tentoonstelling ‘Ooggetuigen van de slavenhandel’, maar ook op een heel andere manier met een archiefstuk dat in dezelfde ruimte te zien is. In een van de vitrines ligt een boedelbeschrijving van de plantage Jukemombo aan de Commewijnerivier in Suriname, waarvan Daniël Sautijn, heer van Nieuwlande te Middelburg, eigenaar was. De plantage werd in 1731 ter verkoop aangeboden; de conditiën en voorwaarden zijn bij de boedelbeschrijving gevoegd.

Wormpek

Deze Daniël Sautijn was betrokken bij de uitvinding van wormpek, ook wel als ‘wurmpi(c)k’ geschreven. Wormpek was een middel om paalworm te bestrijden. Kennelijk was het middel succesvol en de verkoop ervan, in binnen- en buitenland, winstgevend. Daniël Sautijn en zijn mede-uitvinders lieten in 1736 in Amsterdam een contract afsluiten om de winst te delen met de Amsterdamse verkoper. In 1738 vroegen de uitvinders en de wormpekverkoper het alleenrecht op de verkoop van wormpek aan.

Wormpek werd vooral gebruikt in de scheepsbouw om het hout te beschermen tegen de gevreesde paalworm of ‘zeewurm’. Maar ook paalhoofden vielen ten prooi aan de vraatzucht van dit tweekleppige weekdiertje.

Paalworm

Toen de laatste erfstadhouder Willem V met zijn gezin door Zeeland toerde in de zomer van 1786, kregen ze op het strand van Westkapelle bij de Westkapelse Zeedijk het “bespykeren van de paalen voor de Zeewormen” te zien. In het verslag van die reis, getiteld ‘Het verheugd Zeeland’ (1787), wordt beschreven dat de paalworm voor het eerst in 1730 aan de Westkapelse kust werd ontdekt en sindsdien enorm in aantal was toegenomen. Men probeerde de paalworm te bestrijden door de palen zo dicht mogelijk te bespijkeren met nagels (spijkers) met grote koppen, om te voorkomen dat de paalworm zich door het hout zou kunnen boren. Kennelijk werd voor het bestrijden van paalworm in paalhoofden toen nog niet gedacht aan wormpek. In de negentiende eeuw werden diverse proeven met wormpek genomen en het bleek nog steeds een effectief middel tegen paalworm.

Verbinding

Het herdenkingsmonument ‘Witness’, gemaakt van een boomstam die gebruikt is voor een paalhoofd, is dus op twee manieren verbonden met de tentoonstelling ‘Ooggetuigen van de slavenhandel’. Enerzijds met het onderwerp: slavernijverleden, anderzijds met de eigenaar van plantage Jukemombo: Daniël Sautijn, een van de uitvinders van wormpek, een bestrijdingsmiddel tegen de paalworm, die zich ook tegoed deed aan paalhoofden. Overigens niet het paalhoofd dat in de tentoonstelling te zien is. Tropische houtsoorten – met name Basralocus – zijn mede vanwege het hoge gehalte aan kiezel beter bestand tegen paalworm en worden daarom vaak gebruikt in de waterbouw en waterwerken, zoals paalhoofden.

Ooggetuigen – Witness

De tentoonstelling ‘Ooggetuigen van de slavenhandel’ geeft aan de hand van originele archiefstukken uit het archief van de Middelburgse Commercie Compagnie een indringend beeld van de trans-Atlantische handel in mensen. Ooggetuigen van de slavenhandel deden verslag van de gebeurtenissen tijdens de driehoeksreis via scheepsjournalen, brieven en boekhouding. In sommige archiefstukken klinkt ook de stem van slaafgemaakten. Het kunstwerk ‘Witness’ van Zeus Hoenderop vormt, samen de video ‘Reflecties’, die in dezelfde ruimte te zien is, een verbindende schakel tussen verleden en heden en nodigt uit tot reflectie en dialoog om een gezamenlijke toekomst vorm te geven.

De tentoonstelling ‘Ooggetuigen van het slavernijverleden’ is te zien in het Zeeuws Archief, Hofplein 16 in Middelburg van maandag tot en met vrijdag van 10.00-17.00 uur. De toegang is gratis.