Nieuw Openbaar: #1 Burgemeester in oorlogstijd

In de Tweede Wereldoorlog had de burgemeester van een dorp of stad een moeilijke taak. Hij moest opereren tussen de bezetter en de burger. Globaal waren er drie soorten burgemeesters: de sterke, de slappe en de NSB-burgemeester. De sterke burgemeester traineerde maatregels van de bezetter en was niet voor één gat te vangen. Regelmatig werd een dergelijk burgemeester ontheven uit zijn functie en vervangen door een burgemeester van NSB-signatuur. De slappe burgemeester was een weinig daadkrachtige figuur, die probeerde te overleven in moeilijke tijden. Hoe de rol van burgemeester in oorlogstijd werd ingevuld had ook te maken met waar iemand burgmeester was en de houding van de Duitse bezetter ter plaatse.

Na de oorlog onderzoekt een zuiveringscommissie het functioneren van de burgemeesters. De archieven die hiervan verslag doen zijn inmiddels openbaar en voor iedereen in te zien.

Commissies

Het Zuiveringsbesluit van januari 1944 zette de toon hoe er na de oorlog zou worden opgetreden tegen ambtenaren die ‘ontrouw aan de zaak van Ons Koninkrijk’ waren geweest. Lokaal en provinciaal kwamen er commissies die klachten over burgemeester en ambtenaren onderzochten. Ook het Militair Gezag, het overgangsbestuur, vervulde hierin een rol. Direct na de bevrijding waren er al een aantal burgemeesters geschorst door de Militair Commissaris van het Militair Gezag.

Voor de zuivering van burgemeesters was in december 1944 de Commissie Portheine ingesteld. De Commissaris van de Koning kreeg van deze commissie verslag en advies hoe te handelen. Voorzien van zijn eigen oordeel stuurde de Commissaris zijn bevindingen naar Den Haag waar weer andere commissies zoals het belangrijke Centraal Orgaan op de Zuivering van het Overheidspersoneel hun oordeel vormden. De minister van Binnenlandse zaken had de bevoegdheid om ontslag te verlenen. De lichtere zaken konden door de Commissaris van de koningin worden afgedaan.

Soms kwamen de commissies met verschillende adviezen en moest er een moeilijke knoop worden doorgehakt. Het kwam ook voor dat de getuigen elkaar tegenspraken en het meer vertelde over de verhoudingen op het dorp dan de over de rol van de burgemeester.

De Commissie Portheine onderzocht de rol van 47 van de 87 burgemeesters. De NSB-burgemeesters waren al voordat de zuivering begon aan de kant gezet. Er is een alfabetisch overzicht per plaats bewaard gebleven, waar in het kort de genomen maatregels vermeld staan.

Van de in totaal 87 burgemeesters die na de bevrijding konden terugkeren kreeg een derde te maken met een berisping of ontslag. Ontslagen werden de burgemeesters van Cadzand, Groede, Kruiningen, Oudelande, Philippine, Sint Philipsland, Aardenburg, ’s-Gravenpolder, Middelburg, Rilland-Bath, Stavenisse, Wissekerke, Yerseke, Wemeldinge, Arnemuiden en Vrouwenpolder. De vorm en de grond voor ontslag verschilden nogal.

Burgemeester W. Bierens van Kapelle

In Kapelle was het oppercommando van de Duitse bezetter gevestigd voor de Bevelanden. Een burgemeester moest hier stevig in zijn schoenen staan, de Kapelse burgemeester Willem Bierens stond dat niet. Hij was meegaand in het uitvoeren van de orders en werd regelmatig door de Duitsers vernederd. Zo werd hij midden van de nacht uit zijn bed gehaald om na uren wachten in de kou de vraag te beantwoorden of er in de gemeente Kapelle sprake was van zwakstroom of sterkstroom.

In 1943 gaat de toch al niet zo populaire Bierens met ziekteverlof, een gebroken man. Hij wordt onder andere vervangen door de Jan Balkende, grootvader van de latere minister-president Jan-Peter Balkenende.

De zuiveringscommissie oordeelt dat Bierens misschien wel een slappe houding heeft gehad, maar dat had ook te maken met de moeilijke omstandigheden waarbinnen hij moest opereren. De burgemeester had lichamelijk en geestelijk te lijden gehad van de omstandigheden die zwaar waren in Kapelle. Het verweer van de burgemeester komt uitgebreid aan bod, een lezenswaardig verhaal. Hem kon geen ontrouw worden verweten, maar een standvastige burgemeester was hij ook niet geweest.

Bierens zou niet meer terugkomen als burgemeester. Na het einde van zijn ziekteverlof gaat hij met eervol ontslag. (ZA, Cdk 6.4 inv.nr. 758)

Burgemeester J.L. Dregmans van Koudekerke

Een rechte rug had de burgemeester van Koudekerke, J. L. Dregmans. In de zomer van 1942 werd hij door de bezetter uit zijn ambt gezet. De directe aanleiding was zijn weigering om een NSB-wethouder te benoemen. Dregmans bracht vervolgens een tijd als gijzelaar door. In november 1942 kwam hier een einde aan.

Kort na de bevrijding van het zuidelijk deel van Walcheren, begin november 1944 was hij al weer op zijn post, al kostte het hem moeite om de bevrijders duidelijk te maken wie hij was. Zijn tijdelijke vervanger in de oorlog wethouder Moens, moest zich na de bevrijding verantwoorden voor zijn pro-Duitse houding. Er zijn talloze getuigenverklaringen over de handelswijze van Moens bewaard gebleven. Die vertellen niet alleen iets over hem maar ook over burgemeester Dregmans en andere zaken op het dorp. (ZA, CdK 6.4 inv.nr. 758)

NSB-burgemeester G.H. Klomp van Terneuzen

In Zeeuws-Vlaanderen kregen verschillende NSB-ers voet aan de grond als burgmeester. Zaamslag, Hontenisse, Axel en Terneuzen kregen met een dergelijke burgervader te maken.

In april 1943 trad G. Klomp aan als burgemeester van Terneuzen. Hij was al sinds 1933 lid van de NSB. Zijn toespraak bij zijn installatie is bewaard gebleven. Hieronder een paar zinnen uit die toespraak waarin gezwollen retoriek niet wordt geschuwd:

‘Maar wanneer deze opgedrongen oorlog door Duitschland zegevierend zal zijn beëindigd, wanneer het volksche socialisme zijn opbouw weer zal kunnen hervatten, wanneer ons volk, dankzij het aandeel dat onze vrijwilligers hebben gehad in de strijd aan de fronten, weer een eervolle plaats zal innemen in de rijen der Europeesche volkeren, dan openen zich voor de haven van Terneuzen ongekende perspectieven van welvaart en voorspoed’.

Ook de NSB-slogan ‘democratie is gepraat, nationaalsocialisme is daad’ was hem uit het hart gegrepen.

Meer onderzoek doen?

Wil je meer onderzoek doen naar burgemeester in oorlogstijd? Bekijk dan hieronder scans.

In de loop van 2024 worden alle stukken gedigitaliseerd uit het archief van de Commissaris van de Koningin die betrekking hebben op de zuiveringsbesluiten. Ook het archief van het Militair Gezag in Zeeland wordt dit jaar gedigitaliseerd. Tot die tijd ben je van harte welkom in de studiezaal in Middelburg om archiefstukken aan te vragen en te bekijken.