Dit was het nieuws in 1874

Dankzij automatische handschriftherkenning is een deel van de notariële archieven in het Zeeuws Archief nu snel te doorzoeken. Wij zochten en vonden een akte die in 1874 leidde tot de vernieuwing van Zeelands oudste krant.

Zoeken op persoonsnamen of adressen ligt voor de hand, maar wij zochten iets dat een rol speelde in de levens van heel veel Zeeuwen: de uitgave van de Middelburgsche Courant oftewel de voorganger van de PZC. Tussen de zoekresultaten ontdekten we de overname van Zeelands oudste nieuwsblad, tot dan toe in handen van één familie, door een nieuw opgerichte naamloze vennootschap.

Bijna 100 jaar in de familie Abrahams

De eerste uitgave van de Middelburgse Courant verscheen 26 april 1758 op initiatief van de Zweedse boekbinder en uitgever S. Mandelgreen en de drukkers A.L. Callenfels en L. Taillefert. In 1780 werden de broers Johannes en Willem Abrahams de nieuwe eigenaren van deze krant. Het nieuwsmedium zou bijna een eeuw in de familie blijven.

Vanaf het midden van de 19e eeuw zwaaide drukker en hoofdredacteur Hendrik Paulus Abrahams (1825-1909) er de scepter. Hij, en hij alleen, bepaalde wat er in de krant werd gepubliceerd. Dat leidde begin jaren 70 tot steeds meer weerstand onder een deel van de liberale kiesgerechtigden van Zeeland. De Middelburgsche Courant was immers ook hun spreekbuis, maar daar kwam in de praktijk weinig van terecht. Abrahams vulde de krant met zijn stokpaardjes; de letteren, de schone kunsten en maatschappelijke vraagstukken.

De conservatieven hadden hun eigen podium in de Nieuwe Middelburgsche courant, die sinds de oprichting in 1868 het conservatieve gedachtengoed propageerde.

Voor de liberalen was economie een belangrijk onderwerp. In Zeeland waren juist grote en vernieuwende infrastructurele werken voltooid. De provincie had twee nieuwe waterwegen gekregen – het Kanaal door Zuid-Beveland en het Kanaal door Walcheren -, de Zeeuwse spoorlijn werd tot stand gebracht – in 1872 werd Middelburg aangesloten – en de havenwerken in Vlissingen werden vernieuwd. Gouden tijden lagen kortom in het verschiet – ‘the sky was the limit’ – en in die sfeer moet dan ook het dringende voorstel worden gezien dat Abrahams begin 1873 ontving.

Rechter aan het roer

Abrahams werd benaderd door Mr Daniël Alexander Berdenis van Berlekom, rechter bij de Arrondissementsrechtbank in Middelburg. Abrahams schreef later dat hij zelf tot inzicht kwam dat de krant niet door een persoon geleid kan worden.

Het resultaat was een vertrouwelijke circulaire; een uitnodiging voor een bijeenkomst op woensdag 14 mei 1873 “teneinde omtrent de wijze waarop het overnemen der courant zou kunnen worden bereikt, van gedachten te wisselen en, bij voldoende eenstemmigheid, een commissie te benoemen over de overneming op den grondslag eener billijke rente van het bijeen te brengen kapitaal te onderhandelen en verdere voorstellen te doen omtrent de meest geschikte wijze waarop de zaak zou zijn tot stand te brengen”.

De circulaire was ondertekend door

• Berdenis van Berlekom
• Mr Willem Adrianus van Hoek, procureur (officier van justitie) te Goes en van 1862-1870 redacteur van de krant
• Mr Carolus Johannes Pické, raadsheer in het Provinciaal Gerechtshof te Middelburg
• Mr Henri Pierre Winkelman, burgemeester van Vlissingen
• Mr Cornelis Johannes Fokker, procureur te Zierikzee
• Mr Jean Henri de Laat de Kanter, procureur te Goes
• Mr Thomas Adriaan Wagtho, notaris te Tholen
• Adri. van den Broeke Azn.
• Guillaume Victor Hombach, koopman, lid van Provinciale Staten en raadslid te Hulst.

25 belangstellenden bezochten de bijeenkomst en kozen tot leden van de commissie: Berdenis van Berlekom, Pické en De Laat de Kanter. De onderhandelingen konden beginnen.

30 mannen

De gesprekken leidden uiteindelijk tot de oprichting van de Naamloze Vennootschap ‘de Middelburgsche courant’ op 1 april 1874. De gevonden akte van oprichting geeft opening van zaken. Bij de overname waren uiteindelijk 30 belanghebbenden, alle invloedrijke personen in de provincie, betrokken. Het kapitaal bedroeg 150.000 gulden verdeeld over 150 aandelen van 1.000 gulden, tevens het minimum in te leggen bedrag per aandeelhouder. (Het bedrag van 1.000 gulden in 1874 heeft vandaag een koopkracht van circa 10.370 euro.)

Notaris Anthonie Martinus Tak, notaris te Middelburg, stelde de akte 21 maart 1874 op in het bijzijn van Berdenis van Berlekom, De Laat de Kanter en Van Hoek. De drie mannen vertegenwoordigden de vennoten, waaronder Hendrik Paulus Abrahams, de voormalige eigenaar en hoofdredacteur.

De overige vennoten rentenierden of bekleedden functies als notaris, burgemeester, wethouder, raadsheer, officier van justitie, advocaat, commissionair in effecten of koopman. Het merendeel van hen woonde in Middelburg, sommigen in Goes en een enkeling in Domburg, Oost- en West-Souburg, Zierikzee, Colijnsplaat, Hulst, Aardenburg en IJzendijke.

Bijna de helft van de aandelen kwam in handen van 5 mannen. Abrahams nam deel voor 25 aandelen, raadsheer Pické voor 13 aandelen en rechter Berdenis van Berlekom, procureur De Laat de Kanter en advocaat Van Hoek ieder voor 12 aandelen.

Beschaving bevorderen

Het doel van de vennootschap werd omschreven als de uitgave en de exploitatie van een dagblad onder de naam van ‘Middelburgsche courant’ “uitgaande van liberale staatkundige beginselen volksontwikkeling en beschaving te helpen bevorderen”.

Aan de hoofdredacteur de taak dit doel te verwezenlijken, maar wel aan de leiband van de vennoten. Hij stond onder toezicht van de 3 hoofdcommissarissen van de vennootschap, die eveneens beslisten over de aanstelling van de overige redactieleden. Hij was verplicht hun “voorschriften na te komen en zich verder te gedragen naar de instructie hem van hunnentwege gegeven”. Wanneer hij in gewetensnood kwam kon hij een beslissing inroepen van de raad van commissarissen, die bestond uit de 3 hoofdcommissarissen en 4 adviserende commissarissen.

Tot directeur-hoofdredacteur werd Hendrik Lodewijk Frederik Pisuisse aangesteld, “wiens journalistiek talent boven elke lof verheven is”, aldus Abrahams. De hoofdcommissarissen waren: Berdenis van Berlekom, De Laat de Kanter en Van Hoek, de adviserende commissarissen: Abrahams, Pické, Mr Frederik Jacobus Brevet, notaris te IJzendijke, en Johannes Luteijn, koopman te Middelburg.

Een onderonsje

Hoofdredacteur Pisuisse blikte 31 december 1875 op de overname terug. Hij deed dat op de voorpagina (!) van de eerste krant in het nieuwe jaar, onder de titel ‘Een “Onderonsje”’. De aanleiding vormde de restyling van de krant, die voortaan op een groter formaat zou verschijnen.

“Het is nu bijna twee jaren geleden […] dat ons blad, ophoudende het uitsluitend eigendom te zijn der firma de Gebroeders Abrahams, een bezitting werd van verschillende belanghebbenden, in alle deelen onzer provincie en daarbuiten gevestigd [Abrahams was inmiddels verhuisd naar Den Haag, RG], en door wie alzoo onderscheidene belangen vertegenwoordigd werden.”

De krant zou beter dan voorheen de ruimte kan bieden “voor de bespreking en mededeling van alles, wat voor het publiek in enig opzicht nuttig of wetenswaardig kon wezen”. Het vertrek van Abrahams uit de redactie werd niet bijzonder betreurd; “de terugtrekking van den heer Abrahams uit iedere persoonlijke bemoeiing met de redactie en het beheer der courant, moest menige verandering in haar inhoud ten gevolge hebben, welke voor den aandachtige lezer niet onopgemerkt is kunnen voorbijgaan.”

De hoofdredacteur benutte de gelegenheid tevens om de taak van de krant toe te lichten. Een nieuwsbericht kon men niet tegen betaling plaatsen; de redactionele ruimte in de krant was niet te koop. En de lezers werden opgeroepen om bij te dragen door nieuws te melden, zodat aankondigingen over excursies of vacatures niet uit landelijke kranten gehaald hoefden te worden.

Ook was het niet zo dat de krant geen nieuws plaatste dat in strijd zou zijn met haar “politieke en maatschappelijke richting”. De hoofdredacteur herinnerde zijn lezers aan het doel van de krant, namelijk “uitgaande van liberale staatkundige beginselen volksontwikkeling en beschaving te helpen bevorderen”. Denkbeelden in strijd met die beginselen konden daarom niet worden opgenomen. “Niettemin kan het algemeen belang vorderen, dat ook de redeneringen onzer tegenstanders op staatkundig en maatschappelijk gebied door ons onder de ogen onzer lezers gebracht worden”, vervolgde de hoofdredacteur, die verklaarde dat uitsluitend de redactie voor de inhoud van de krant verantwoordelijk was en in volkomen vrijheid en onafhankelijkheid beoordeelde wat en in welke vorm in de krant werd opgenomen.

Verdachten en veroordeelden

Wat in de krant direct veranderde na de overname door het vennootschap was te zien in de verslagen van rechtbankzittingen. Werden verdachten en veroordeelden onder Abrahams hoofdredacteurschap met naam en toenaam genoemd, nu werden zij, zoals gebruikelijk, alleen met initialen vermeld.

Abrahams was het daarmee faliekant oneens. Aan het einde van zijn leven schreef hij een boek over de Zeeuwse pers, waarin hij zijn standpunt nogmaals verdedigde door te wijzen op de leuze van het blad De Economist: “De publieke zaak moet publiek behandeld worden”. De lezers moesten weten om wie het ging. Abrahams: “Van de zijde der justitie werd echter telkens de redactie zeer lastig gevallen met verzoeken om van de vermelding der namen af te zien, onder voorgeven dat door de openbaarmaking de straf verzwaard werd.”

De vertegenwoordigers van de rechterlijke macht onder de vennoten zullen tevreden zijn geweest.