De bevrijding bracht niet voor iedereen vrijheid

Het is 11 december 1944. Meer dan een maand geleden reden de eerste geallieerde tanks Middelburg binnen. De stad is weer vrij. Maar deze vrijheid geldt niet voor iedereen.

Vanuit een schoolgebouw aan de Herengracht in Middelburg – nu een bewaringskamp voor vrouwen – schrijft een gedetineerde een brief aan haar ouders. Ze schrijft onder meer over de omstandigheden van haar internering. In een afschrift van deze brief staat:

‘Vannacht hebben we iets vreselijks beleefd. Een meisje is zo heel erg ziek, en die laten ze gewoon liggen, gewassen wordt ze nooit. Ze heeft van de week toen ze nog niet zo erg ziek was, 119 lijfluizen uit haar goed gehaald en daar moeten wij bij slapen. Vannacht was ze zo ziek, en heeft ze zo gegild en geroepen om de dokter, toen is de wachtcommandant om de dokter gegaan en die is niet gekomen. Ze laten je gewoon liggen. […] We stinken allemaal. Er zijn meisjes bij die hebben zich in 4 weken niet gewassen of verschoond. Daar moeten ziektes uitbreken. En dan die W.C. overal hebben ze die dichtgespijkerd. We hadden nog 1 W.C. over, en die was nog verstopt. Nu weten jullie ongeveer hoe we hier leven.’

Aan de hand van de brief valt niet te achterhalen waarom deze vrouw is geïnterneerd.

Wel laat de brief zien hoe de samenleving omgaat met Nederlanders die ervan verdacht worden landverraders te zijn. Zij worden tijdens de bevrijdingsdagen namelijk massaal vastgezet.

Hoe komt het zo ver?

Een groeiende angst voor Bijltjesdag

Nadat de geallieerden in hoog tempo een opmars maken door Frankrijk, bevrijden zij op 4 september 1944 Antwerpen. Een dag later – op Dolle Dinsdag – gonst het gerucht door Nederland dat ook wij elk moment bevrijd gaan worden. Volgens de BBC-radio zijn de geallieerden de rivieren al over.

Onder NSB’ers en andere Duitsgezinde Nederlanders breekt paniek uit. Velen van hen, rond de 60.000, proberen tussen september en oktober halsoverkop in noordelijke of oostelijke richting te vluchten, veelal naar Duitsland.

Ze vluchten uit angst voor wat hun na de bevrijding te wachten staat.

Dat is niet onterecht. De Nederlandse regering in ballingschap in Londen heeft aangekondigd dat zij berecht zullen gaan worden.

Daarnaast geven verzetsbewegingen te kennen juridische vervolging niet voldoende te vinden. Zij beloven een zogenoemde Bijltjesdag: een dag waarop de bevolking het heft in eigen hand neemt en meedogenloos zal afrekenen met de Nederlanders die zij als ‘fout’ ziet.

De bevrijding van Middelburg

De bevrijding van heel Nederland vindt pas plaats in mei 1945.

In het najaar van 1944 weten de geallieerden wel de eerste zuidelijke gebieden te veroveren, waaronder grote delen van Zeeland. Op 6 november 1944 rijden geallieerde amfibietanks met Schotse soldaten Middelburg binnen. De bevolking heet de militairen vol vreugde welkom.

De stad en de bevolking hebben het tijdens de bezetting zwaar te verduren gehad. Op 17 mei 1940 is de historische binnenstad grotendeels in vlammen opgegaan en ook in november 1944 blijft de stad niet gespaard. Tijdens de Slag om de Schelde tussen 1 en 6 november wordt Middelburg namelijk opnieuw zwaar beschadigd door Engelse en Canadese artillerie.

De komst van de geallieerden betekent een einde aan het oorlogsgeweld voor Middelburg, maar geen einde aan burgerlijk geweld.

Feestvreugde met een schaduwkant

De bevolking gaat massaal de straat op om de bevrijding te vieren. Maar het feestgedruis heeft een schaduwzijde. Hoewel er niet van een echte Bijltjesdag gesproken kan worden, vinden er tijdens en na de bevrijding mishandelingen en vernederingen van vermeende landverraders plaats.

Vooral personen die onder de bevolking bekend staan als ‘foute’ Nederlanders omdat zij zichtbaar hebben gecollaboreerd, vormen een makkelijk doelwit. Denk bijvoorbeeld aan leden van de NSB en vrouwen die het aangelegd hebben met Duitse soldaten.

Spontane acties waarbij gewapende mannen deze mensen van huis halen en door de stad jagen, vinden ook in Middelburg plaats.

Massale internering

Na de bevrijding vinden in Nederland vrijwel geen moordpartijen plaats, zoals in Frankrijk wel gebeurt. Daar worden tijdens de bevrijdingsdagen duizenden mensen op straat doodgeschoten.

Vermeende landverraders worden in Nederland wel massaal gearresteerd en geïnterneerd, vele zonder proces. Die internering is voornamelijk bedoeld als vergelding, maar ook uit bescherming tegen de volkswoede.

De gevangenissen raken al snel overvol. Daarom worden mensen ook opgesloten in kampen, zoals Westerbork en Vught, en op plekken die daar niet voor bedoeld zijn: schoolgebouwen, fabrieken, theaters en loodsen. Nog nooit zijn binnen zo’n korte periode zoveel Nederlanders vastgezet: in totaal bijna 100.000.

Misstanden in de interneringskampen?

Hoewel de autoriteiten halverwege de jaren veertig betwisten dat deze mensen onder slechte omstandigheden vastzitten, wijst historisch onderzoek uit dat er zeker misstanden plaatsvinden. Door de politieke en maatschappelijke chaos tijdens de bevrijding bestaat er tot in ieder geval september 1945 ruimte voor bewakers om weerloze gevangenen te vernederen en te mishandelen. Ook worden sommige gevangenen voorgetrokken.

De adjunct-commandant van het bewaringskamp ontkent dat het er in het Middelburgse schoolgebouw zo slecht aan toe is gegaan. Volgens hem is er geen sprake van misstanden en zijn meerdere beweringen in de brief ‘volkomen gelogen’.

Hoe het de briefschrijver na het schrijven van deze brief is verlopen, vertelt de brief niet. Maar dat voor haar de bevrijding geen vrijheid betekende, is zeker.