Archieven scheepswerf De Schelde op erfgoedlijst Unesco

De archieven van de Koninklijke Maatschappij De Schelde (KMS) uit Vlissingen zijn vanaf vandaag, 14 december 2023, opgenomen in het Nederlandse Memory of the World Register van Unesco, de nationale lijst voor documentair erfgoed. De archieven van de KMS zijn iconisch voor de Nederlandse scheepsbouwindustrie.

De archieven van de Koninklijke Maatschappij De Schelde (KMS) uit Vlissingen – in de volksmond bekend als scheepswerf De Schelde – zijn opgenomen in het Nederlands Memory of the World Register, samen met vijf andere documentaire werken van nationaal belang. Dat heeft Unesco’s Nederlandse Memory of the World Comité vandaag, 14 december 2023 bekendgemaakt. Het Comité heeft het register in het leven geroepen om aandacht te vragen voor Nederlands documentair erfgoed.

• Direct naar de archiefstukken van scheepswerf De Schelde – raadpleeg de inventarissen of bekijk de foto’s in de beeldbank

Scheepswerf De Schelde

De archieven van de KMS documenteren als enige in Nederland tot in detail de historie van de scheepsbouw van 1875 tot 1970. Van geen enkele andere werf bleven de archieven integraal bewaard.

Met de KMS betrad de Nederlandse scheepsbouw het moderne tijdperk van ijzer, staal en stoom. Schepen die voorheen in het buitenland werden besteld, konden nu in Vlissingen worden gebouwd. Innovatie speelde een grote rol, zowel in techniek, van stoom- tot (diesel)motor, als in materiaal, van ijzer, staal tot aluminium. De bouw van Nederlands eerste onderzeeboot door de KMS in 1905 bleek baanbrekend.
Ook als werkgever was het bedrijf vooruitstrevend en speelde het een rol van betekenis voor de nationale gezondheidszorg met het onderzoek van bedrijfsarts Jan Stumphius (1925-1983) naar asbest.

Voor opdrachtgevers in binnen- en buitenland bouwde de KMS meer dan 400 civiele en marineschepen, duizenden ketels en machines, en verrichtte onderhoud en reparaties. Met archiefstukken, tekeningen van schepen, ketels en machines met met 50.000 foto’s vertellen de KMS-archieven het verhaal over de bouw van beeldbepalende schepen zoals de kruiser Java en het passagiersschip Willem Ruys. Van opdracht, offerte, constructie tot tewaterlating en oplevering.

De archieven van de KMS zijn voor Nederland uniek vanwege de veelzijdigheid van archiefstukken, de compleetheid van het archiefmateriaal, en de omvang: meer dan 250 meter. Dat maakt de archieven van de KMS tot een goudmijn voor onderzoek naar onder andere marinevaartuigen, koopvaardijschepen, passagiersschepen, de invloed van de koloniën op opdrachten, naar opdrachtgevers, de bedrijfsvoering, de impact op de economie en de betekenis als sociale werkgever. Tot onderzoek draagt de reeds uitgevoerde digitalisering bij: zo’n 75% van de bouwtekeningen van schepen, machines en ketels en zo’n 50.000 foto’s zijn gedigitaliseerd en online te raadplegen in de archiefinventarissen.

Voorbeeld: kruiser Hr.Ms. Noord-Brabant

Pantserdekschip Hr.Ms. Noord-Brabant, bouwnummer 88, was een snelle, licht gepantserde kruiser. Het schip was gebouwd voor bescherming van de verbindingen met Nederlands-Indië, tegenwoordig Indonesië, en voor verkenningsdoeleinden. De Noord-Brabant werd te water gelaten in Vlissingen in 1899 en overgedragen aan de marine op 1 maart 1900. Datzelfde jaar won de KMS met dit schip een gouden medaille op de wereldtentoonstelling in Parijs. Op de tentoonstelling werd onder andere het algemeen machineplan getoond.

Archieven scheepswerf De Schelde

De volgende archieven maken deel uit van de inschrijving van de KMS-archieven in het landelijke Unesco Memory of the World Register:

• Koninklijke Maatschappij De Schelde, (1872) 1875-1970 (1984), toegang 7214, online inventaris
  • inclusief: B.J. Tideman, Memoriaal van de Marine, bevattende opgaven betrekkelijk de afmetingen, constructie, werktuigen, toetuiging en uitrusting vooral, doch niet uitsluitend, van Nederlandsche oorlogschepen (…). Amsterdam, J.H. & G. van Heteren, 1876-1880
• Machinefabriek en ketelmakerij Koninklijke Maatschappij De Schelde, 1876-1938 (1947), toegang 7506, online inventaris
• Tekeningen marinescheepsbouw Koninklijke Maatschappij De Schelde, 1876-1970, toegang 7532, online inventaris
• Tekeningen scheepsbouw koopvaardij-vliegtuigbouw-utilitaire werken Koninklijke Maatschappij De Schelde, 1876-1970, toegang 7533, online inventaris
• Bestekken van schepen, machines en ketels Koninklijke Maatschappij De Schelde, 1881-1950, toegang 7542, online inventaris
• Tekeningen van gesloopte of aan de gemeente Vlissingen overgedragen opstallen, kranen, hellingen en leidingen Koninklijke Maatschappij De Schelde, 1911-1996, toegang 7526, online inventaris
• Documentatie Koninklijke Maatschappij De Schelde, 1875-1997, toegang 7500, inventaris in voorbereiding
• Stichting Scheepsbouwgeschiedenis Vlissingen 1911-2002, toegang 7555, online inventaris
• Beeldcollecties Koninklijke Maatschappij De Schelde, toegang 7513, 7516, 7517, 7519, 7521, 7524, online gepubliceerd in de Beeldbank van het Zeeuws Archief: 49.741 foto’s uit de periode 1900-1970
• Beeldcollectie Fotoalbums Schelde, (1924) 1950-2006, toegang 7508, inventaris in voorbereiding
• Collectie Johan Willem Weug, 1938-2014, toegang 7458, inventaris in voorbereiding

Nieuwe inschrijvingen 2023

Het Nederlandse Memory of the World Comité bezoekt vanaf 14 december 2023 alle instellingen met nieuwe inschrijvingen in het register, te beginnen met het Zeeuws Archief in Middelburg. Ter ere van de plaatsing ontvangen zij de speciale Unesco Memory of the World Vlag. De feestelijk reis voert dwars door Nederland en begint 14 december in Middelburg en wordt 15 december voortgezet.

Begin dit jaar deed het Comité een oproep om documentair erfgoed te nomineren voor de nieuwe lijst. Vanaf de zomer zijn de ingediende nominaties beoordeeld op hun inhoud en waarde. Dit heeft ertoe geleid dat de volgende nominaties zijn toegevoegd aan het Nederlandse Memory of the World Register:

• Bibliotheca Rosenthaliana (Allard Pierson Museum)
• Capitulatiedocument Rotterdam (Museum Overloon)
• Collectie Herensia FoHiKuBo (Bonaire)
• Graduale van Johannes van Deventer (Erfgoedcentrum Nederlands Kloosterleven)
• Polygoon Journaal (Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid)
• Koninklijke Maatschappij De Schelde (Zeeuws Archief)

Memory of the World – Zeeuws Archief

Unesco’s Memory of the World stimuleert het behoud en de toegankelijkheid van documentair erfgoed en wil dat iedereen op de wereld zich bewust is van de waarde van deze documenten. Het Nederlandse Memory of the World Register werd in 2022 opgericht. Het internationale Memory of the World Register bestaat al veel langer, in 1997 werden de eerste documentaire werken van internationaal belang erin opgenomen. Lees meer op de website van Unesco’s Nederlandse Commissie

Met de inschrijving van de KMS-archieven beheert het Zeeuws Archief nu drie archieven die zijn opgenomen in de landelijke, of in de internationale Unesco-erfgoedlijst Memory of the World.
In het internationale register werd in 2011 het archief opgenomen van de Middelburgse Commercie Compagnie (MCC) over trans-Atlantische slavenhandel.
In het Nederlandse Memory of the World Register werden in 2022 de archieven van de Deltadienst ingeschreven. De archieven van de Deltadienst documenteren de Nederlandse strijd tegen het water na de watersnoodramp van 1953, en bevatten onder meer de uitvoering van de Deltawerken onder leiding van de Deltadienst.

Iconische schepen uit de KMS-archieven

In de archieven van de Koninklijke Maatschappij De Schelde is de bouwgeschiedenis van vele iconische schepen bewaard gebleven. Bijvoorbeeld van de kruiser Java en het passagiersschip Willem Ruys.

De lichte kruiser Hr.Ms. Java, bouwnummer 165, is vernoemd naar het Indonesische eiland Java. De bouw ging in 1916 van start maar liep vertraging op als gevolg van de Eerste Wereldoorlog (1914-1918). In 1921 werd de Java te water gelaten. In de Tweede Wereldoorlog (1940-1945) voerde de kruiser vanaf 10 mei 1940 convooidiensten uit in het toenmalige Nederlands-Indië, tegenwoordig Indonesië. Uiteindelijk werd het schip getorpedeerd in de slag om de Javazee, op 27 februari 1942. Daarbij kwamen 491 van de 512 opvarenden om het leven.

De KMS bouwde het motorschip Willem Ruys, bouwnummer 214, voor de Rotterdamse Lloyd. In 1939 werd de kiel gelegd. In de Tweede Wereldoorlog (1940-1945) uit en bleef het schip op de helling liggen. Het overleefde de oorlogsjaren en werd in 1946 te water gelaten. De Willem Ruys werd het vlaggenschip van de Koninklijke Rotterdamse Lloyd en voer tot 1958 de lijndienst tussen Nederland en Nederlands-Indië, later Indonesië. Het schip heeft veel repatrianten vervoerd die naar Nederland gingen en emigranten uit Nederland naar Australië en Nieuw-Zeeland. In 1964 werd het schip verkocht aan de Italiaanse Lauro Line, die het liet verbouwen tot cruiseschip met de naam Achille Lauro. Onder deze naam is het schip bekend geworden door de kaping in 1985 en de brand en ondergang in 1994.