Jessica van Geel: "Alles is geschiedenis"

“Als je voelt dat jij niet de enige bent in deze stad, maar er ook voor ons al zo veel mensen waren. Dat is geschiedenis.” Zaterdag 2 november geeft Jessica van Geel de jaarlijkse Vriendenlezing.

Jessica van Geel (1973) is schrijver, historicus en journalist. Ze volgde de studie geschiedenis aan de Universiteit Utrecht. Zij studeerde af op het onderwerp radicaal Nederlands verlichtingsdenken (18de eeuw). Een heel andere periode in de geschiedenis dan waar ze haar boeken over heeft geschreven.

Jessica van Geel: “Het is de omslag in het denken die ik interessant vind, een andere werkelijkheid die ontstaat. Het radicaal verlichtingsdenken verkondigde een nieuw revolutionair bewustzijn. Mijn hoogleraar van toen wist hier zo interessant over te vertellen, dat heeft iets in me aangewakkerd. Het is ook in de actualiteit heel interessant. En in oorlogstijd zie je bijvoorbeeld ook dat de kijk op de wereld verandert.”

Dat komt ook terug in het boek Truus van Lier, het leven van een verzetsvrouw, de biografie die Van Geel in 2022 publiceerde. Voor dit boek deed ze grondig historisch onderzoek. Dat resulteerde in een minutieuze reconstructie van het leven van de relatief onbekende Utrechtse verzetsvrouw. Een jonge vrouw die haar leven gaf in de hoop het goede te doen.

Jessica kwam Truus van Lier (1921-1943) op het spoor bij een ander onderzoek, naar een andere Truus. De eerste biografie die ze schreef ging over Truus Schröder-Schräder. De buurvrouw van Truus van Lier.

“Toen ik wat over het Rietveld Schröderhuis opzocht bleek dat er maar weinig bekend was over de vrouw die daar gewoond heeft. Truus Schröder-Schräder was minnares en compagnon van Gerrit Rietveld. Wat was haar aandeel in de ontwerpen van Rietveld? Dit verhaal vroeg er om geschreven te worden. Ik dacht aan een artikel. Toen bleek bij het Centraal Museum nog een lade vol met boekjes van Truus Schröder te zijn die nog niet onderzocht waren. Aantekeningen, schriften, agendaatjes, tekeningetjes. Daar bleek zoveel informatie in te zitten dat het een boek werd. Ze beschreef haar gedachten, wat Rietveld zei, over de kinderen die klein waren, recepten of een afspraak met de dokter. Heerlijk materiaal. En een toeval dat die lade tevoorschijn was gehaald. In deze aantekeningen van Truus Schröder, vermeldde zij haar buurmeisje, Truus van Lier. Daar zag ik een interessant verhaal in.”
In 1943 heeft Truus van Lier, als lid van een verzetsgroep de NSB-hoofdcommissaris van politie, Gerard Kerlen, doodgeschoten. Daarna is ze verraden en gefusilleerd door de Duitsers.

Biografieën

“Al onderzoekend kom ik er achter dat vrouwen vaak achtergesteld zijn. Dat zij hun verhaal verdienen. Een biografie is ook een fijne manier om een onderzoek te bundelen. Het verschil tussen beide biografieën is de aanpak. Bij het eerste verhaal had ik veel bronnen tot mijn beschikking, terwijl er nauwelijks primaire bronnen rond Truus van Lier waren. Daarom is het verhaal van Truus van Lier meer een romanvorm geworden, ofwel literaire non-fictie.”

“Bij Truus Schröder was ik strenger. Wetenschappelijker. Ik wilde haar niks in de mond leggen dat niet gezegd is. Maar over Truus van Lier was zo weinig materiaal, dat ik haar verhaal met andere verhalen heb aangevuld. Dan bedoel ik niet dat ik iets verzonnen heb, maar dat ik deed wat je als historicus vaak doet: als je weinig bronnen hebt, dan ga je in de omgeving van je bron kijken. Ik heb dus onderzoek gedaan naar haar verzetsgroep CS-6, naar andere verzetsvrouwen, naar studentenverzet. Hoe hebben personen in een vergelijkbare positie als Truus in bepaalde situaties gereageerd? Daarnaast heb ik het boek in de tegenwoordige tijd geschreven, zo ben je er als lezer direct bij. En als aanvulling op de bronnen heb ik veel met anderen gesproken. Ik ben als het ware gaan spelen met het materiaal. Dat is volgens sommige historici, zeg maar: de biografiepolitie, niet altijd juist. Maar als ik niet breder was gaan kijken, dan had ik slechts een wel erg kort verhaal over haar kunnen schrijven, nu bereik ik een groter publiek. En dat contact met het publiek, de lezer, vind ik heel leuk. Ik wil het liefst dat je gegrepen wordt door zo’n verhaal. Dat je je afvraagt: ‘wat zou ik hebben gedaan in die situatie?’ Dat je onbewust een link met de actualiteit legt. Wat doe je nu? Hoe maak je de juiste keuze? ”

Dacht Truus van Lier na over de gevolgen van haar handelen? De gevolgen voor haar moeder? Of dacht ze dat ze er wel mee weg kwam?
“We kunnen niet in haar hoofd kijken. We weten zoveel niet. We weten niet precies hoeveel ze haar moeder heeft verteld. We weten wel dat Reina (Reina Prinsen Geerligs) schreef vanuit de gevangenis: ‘Ik ben trots op wat ik heb gedaan. Wees niet bang, ik krijg hoogstens levenslang: voor de jongens is het erger.’ Het is denkbaar dat Truus ook zo dacht. De represailles die kenden ze wel bij het verzet. Daar is intern ook veel over gediscussieerd. Net als over de vraag of je iemand mag doden. Soms werden er lootjes getrokken wie er een liquidatie moest uitvoeren – om het afstandelijker te maken. Bovendien, anders dan ik van tevoren dacht, ontdekte ik dat CS-6 contact met andere verzetsgroepen had, bijvoorbeeld in Londen. Het was erg georganiseerd. Bij een verzetsactie gingen ze vaak met z’n twee, om elkaar te ondersteunen. De verzetsgroep van Truus zag zichzelf ook wel als soldaten, die binnen het land vochtten tegen de nazi’s. Sommigen vonden dat ze voor de represailles geen verantwoordelijkheid konden nemen. Vanuit het idee: ‘Als we niets ondernemen dan gaan we er sowieso allemaal aan’.”

Is archiefonderzoek een must om te kunnen schrijven wat je wil schrijven?

“Absoluut. Ik kan niet beginnen met schrijven zolang ik niet klaar ben met mijn onderzoek. Dat is pas af als ik begrijp, of in ieder geval denk te begrijpen, waarom de personen over wie ik schrijf de dingen hebben gedaan die ze hebben gedaan. Bij de keuzes van Truus bijvoorbeeld; waarom ging zij wel bij het gewapende verzet en haar zus niet? En pas na langer onderzoek kon ik overzien dat Louis Boissevain steeds terug komt in haar leven. Het boek groeit door het onderzoek.”

Wat kwam je zoal tegen in het archief dat je verraste?

“Een briefje waarmee Truus het verzoek had ingediend om haar radio te mogen behouden. Ze baseerde haar recht daarop op haar NSB-lidmaatschap, dat ze had afgesloten om op de hoogte te blijven. Dat is nogal een heldhaftige daad. Ze had de radio ook stiekem kunnen houden denk ik dan. Dat vormt voor mij een beeld van haar, van een onverschrokken jonge vrouw.”

Historische sensatie

“In het archief zitten en dan het echte papiertje in handen houden, waarop iemand lang geleden geschreven heeft. De bronnen die je kunt vasthouden. Dat geeft een blijmoedig gevoel van contact. De band die je opbouwt tijdens je onderzoek wordt concreet en echt.

Een archief klinkt voor sommige mensen wat saai, maar alles is geschiedenis. De straat waar je loopt, wie heeft er voor jou allemaal over gelopen? Wat is daar allemaal gebeurd? Als je voelt dat jij niet de enige bent in deze stad, maar er ook voor ons al zo veel mensen waren. Dat is geschiedenis. De Maliebaan, daar zat in oorlogstijd zowel de SS als de NSB pal naast studentenverzetsgroepen als het Kindercomité. Het besef dat deze tijd niet de enige tijdlaag is op die plek.

Het is een beetje te vergelijken met de lagen behang die je er in je nieuwe huis van de muren afhaalt. Elke laag hoort bij andere bewoners en een andere periode. Het geeft je het gevoel dat je een tijdelijke bewoner bent van het huis. Zo zijn we ook een tijdelijke bewoner in de geschiedenis.”

Vriendenlezing

Op zaterdag 2 november geeft Jessica van Geel bij het Zeeuws Archief de Vriendenlezing. In de lezing zal ze verder ingaan op het leven van Truus van Lier, maar ook hoe je onderzoek doet als je weinig bronnen hebt.
Er zijn al veel specialisten die onderzoek hebben gedaan naar de Tweede Wereldoorlog, maar over het verzet is natuurlijk niet alles vastgelegd. Misschien dat het verhaal van Jessica van Geel gaat zorgen voor een historische sensatie bij het publiek in de zaal. Daar kun je bij zijn: