Het oudste overgeleverde stadsrecht van Middelburg dateert uit 1217. Het stadsrecht zelf is verloren gegaan, maar de tekst is bewaard gebleven en in verschillende boeken gepubliceerd.
Het stadsrecht van Middelburg uit 1217
“In nomine Patris et Filii et Spiritus sancti. Amen.
Hec est lex, que kora dicitur, oppidanorum de Middelburch, firmata iuramento earum personarum quarum tam nomina quam sigilla supponuntur.”
Zo luiden de eerste regels van het stadsrecht van Middelburg uit 1217. Een moderne Nederlandse vertaling van de Latijnse tekst luidt:
“In de naam van de Vader, de Zoon en de heilige geest. Amen.
Dit is de wet, die keur wordt genoemd, van de poorters van Middelburg, bevestigd met de eed van die personen van wie namen en zegels hieronder geplaatst zijn.” (Cox 2011)
Lees de volledige Latijnse tekst met per artikel een Nederlandse vertaling, gepubliceerd in ‘Hebbende privilege van stede’ De verlening van stadsrechtprivileges in Holland en Zeeland (13de – 15de eeuw). Online versie proefschrift Joseph Carel Marie Cox, 29 juni 2011, pp. 545-551.
Waar is de Middelburgse keur uit 1217?
Een veel gestelde vraag is: wordt het stadsrecht uit 1217 bewaard in het Zeeuws Archief? Het Zeeuws Archief is immers de rechtsopvolger van het Gemeentearchief Middelburg, waar het stadsrecht normaliter zou worden bewaard. In 2000 ging het Gemeentearchief Middelburg, samen met het Gemeentearchief Veere en het Rijksarchief in de provincie Zeeland, op in het Zeeuws Archief.
Normaal gesproken zou het stadsrecht of de keur van 1217 inderdaad worden bewaard in een van de depots van het Zeeuws Archief. Maar de keur is al sinds mensenheugenis verdwenen.
We laten archivaris J.H. de Stoppelaar (1826-1908) aan het woord. Hij publiceerde in 1883 een inventaris van het oud archief van de stad Middelburg (1217-1581). De Stoppelaar schrijft in de inleiding op de inventaris:
“Sedert onheuglijke tijden werden op het oudste gemeentehuis, dat reeds vóór 1217 moet hebben bestaan, vele ‘oude gesten ende secreten van Zeeland’ bewaard, die alle zijn verloren gegaan bij den brand, die ten jare 1431 in het westelijk gedeelte der stad heeft gewoed.
Bij den herbouw werd het stadhuis aanmerkelijk vergroot, doch eerst later, tusschen de jaren 1512 en 1518, werden op de oude grondslagen de tegenwoordige toren en de vleeschhal gesticht met bijbouw der thans nog aanwezige gothische gevels.
In dien toren bevond zich van ouds of werd toen – want voor dien tijd schijnt de toren van het raadhuis onaanzienlijk en veel lager dan die van de Westmonsterkerk te zijn geweest – wellicht tot versterking van de bovenbouw eene verwulfde kamer gemaakt, die in vorige eeuwen tot bewaarplaats der archieven heeft gediend en welke men meermalen vindt aangeduid met den naam van ‘het secreet comptoir onder den thoren’.
Daar stond ook de ‘groote ysere kiste by den segel van der stede,’ waarin met andere documenten de oorspronkelijke stadskeur van het jaar 1217 was geborgen.”
Verderop in de inleiding op de inventaris schrijft De Stoppelaar: “Doch slot noch grendel, evenmin als andere maatregelen van voorzorg, konden voorkomen, dat toch enkele stukken zijn zoekgeraakt…” In een noot hierbij schrijft hij: “…Ook weet men niet, waar het origineel der oudste keur van het jaar 1217 is gebleven, die toch zorgvuldig in bovengenoemde ijzeren kist onder het zegel der stad werd bewaard’.”
In een noot bij de beschrijving van het afwezige stadsrecht uit 1217 schrijft de archivaris: “De oorspronkelijke keur schijnt nog te hebben bestaan in het jaar 1549 bij de samenstelling van het oude Guldenregister; met andere stukken werd zij toen bewaard ‘in de groote ijzere kiste bij den segel van der stede’.”
Het stadsrecht van 1217 was er dus al niet meer toen archivaris De Stoppelaar het oud archief ging inventariseren. Toch is de Latijnse tekst van de oudst bekende keur van Middelburg ons overgeleverd. Hij was namelijk in 1549 afgeschreven (met de hand gekopieerd) in het zogenoemde Gulden Register van de stad Middelburg. Helaas is dit Gulden Register tijdens de oorlogsbrand op 17 mei 1940 verloren gegaan. Maar vóór de brand is de tekst uit het Gulden Register overgeschreven en in verschillende boeken gepubliceerd, al dan niet vergezeld van een vertaling in het Nederlands.
Het oudste stadsrecht?
Is het stadsrecht uit 1217 het oudste stadsrecht van Middelburg? In het stadsrecht van 1217 wordt in artikel 23 verwezen naar een ‘oude keur’: “(…) secundum quod in veteri kora continebatur, emendabit (…)”. In modern Nederlands: “(…) zal hij volgens een regel die in een oude keur is opgenomen een boete betalen…” (Cox 2011).
De vraag is of deze bepaling verwijst naar een ouder stadsrecht of naar een toentertijd in Middelburg geldende bepaling. Mogelijk is er eerder stadsrecht verleend aan het eind van de twaalfde eeuw. We zullen het echter nooit met zekerheid weten omdat er geen bewijzen van zijn.
De oudst bekende tekst van een Middelburgse stadsrechtoorkonde is die uit 1217. Daarom wordt 1217 aangehouden als jaar dat Middelburg stadsrechten kreeg.
Afschriften
De Latijnse tekst van de oudste Middelburgse keur uit 1217 is vanuit het Gulden Register verschillende keren afgeschreven en in druk verschenen, soms voorzien van een vertaling in het (oud)Nederlands, onder meer in de jaren:
- 1644 Jan van Reigersbergh, Chroniik van Zeelandt (Middelburg 1644) 129-136
- 1696 Mattheus Smallegange, Nieuwe cronyk van Zeeland (Middelburg 1696) 412-415
- 1753 Frans van Mieris, Groot charterboek der graven van Holland en Zeeland …, Eerste deel (Leiden 1753) 170-174, met vertaling
- 1866 L.P.C. van den Bergh, Oorkondenboek van Holland en Zeeland. Eerste afdeling (Amsterdam, ‘s-Gravenhage 1866): 150-152 (nummer 261)
- 1923 W.S. Unger, Bronnen tot de geschiedenis van Middelburg in den landsheerlijken tijd. Eerste deel. RGP Grote Serie 54 (‘s-Gravenhage 1923): 1-4, nummer 1
- 1970 A.C.F. Koch, Oorkondenboek van Holland en Zeeland tot 1299. Deel 1: Eind van de 7e eeuw tot 1222 [OHZ I] (‘s-Gravenhage 1970) : 567-573 (nummer 386). Er is een Engelse vertaling van het stadsrecht uit 1217 gemaakt op basis van de transcriptie in het Oorkondeboek van Holland en Zeeland tot 1299 door A.C.F. Koch. This English translation is made by Joan Ferrante, Professor Emeritus of English and Comparative Literature, Columbia University, on Epistolae as A letter from William of Holland (1217)
- 2011 De meest recente vertaling van het stadsrecht van Middelburg uit 1217 per artikel is vervaardigd door J.C.M Cox. Deze vertaling is opgenomen in zijn proefschrift ‘Hebbende privilege van stede’ De verlening van stadsrechtprivileges in Holland en Zeeland (13de-15de eeuw), 29 juni 2011, pp. 545-551.
Bronnen
Zie ook onder de alinea Afschriften hierboven.
- B.H.F.M. Meijlink & B. Silkens, ‘Mitthelburgensis Portus’, archeologische verwachtings- en beleidsadvieskaart van de binnenstad van Middelburg. Walcherse Archeologische Dienst. Walcherse Archeologische Rapporten nr 13 (Middelburg 2008) Rapport WAR-13.
- P.A. Henderikx, 8. Landschap, bewoning, sociale structuren, 91-106 ; 9. Politieke geschiedenis en bestuurlijke instellingen, 107-14. In: Geschiedenis van Zeeland. Deel 1 Prehistorie – 1550 (Utrecht 2012).
- J.G. Kruisheer, Het ontstaan van de oudste Zeeuwse stadsrechtoorkonden. In: Ad fontes (Amsterdam 1984) 275-304.
- J.H. de Stoppelaar, Inventaris van het oud archief der stad Middelburg 1217 – 1581 (Middelburg 1883).
- Wikipedia. Informatie over Johanna van Constantinopel, gravin van Vlaanderen en Henegouwen en Willem I, graaf van Holland
- Kunst en Cultuur.infonu.nl: Nederland in de hoge middeleeuwen: Willem I en Kruistochten.
