Bekende Nederlanders en hun historische sensatie

Elk jaar geeft een bekende Nederlander op verzoek van de Stichting Vrienden van het Zeeuws Archief een lezing waarin hij of zij vertelt over de rol van archieven en archiefonderzoek in zijn of haar werk. Hun historische ervaringen, door cultuurhistoricus Johan Huizinga aangeduid als ‘historische sensatie’, is een rode draad.

Johan Huizinga (1872-1945) bedacht de term ‘historische sensatie’ in 1920. Hij wilde ermee de gewaarwording van direct contact met het verleden aanduiden. De Stichting Vrienden van het Zeeuws Archief nodigt elk jaar een Bekende Nederlander uit die in zijn of haar werk gebruik maakt van archieven. Onvermijdelijk leidt dat elk jaar tot ‘historische sensaties’, het gevoel dat geschiedenis is aan te raken.

Eerste zaterdag van november

De Vriendenlezing wordt gegeven tijdens een speciale open dag, waarop het Zeeuws Archief iedereen een kijkje achter de schermen geeft. Deze dag wordt jaarlijks gehouden op de eerste zaterdag van november. De Vriendenlezing is gratis voor Vrienden van het Zeeuws Archief en hun introducés.

Sinds 2005

De Vriendenlezing is voor het eerst gehouden in 2005 door prof.mr.dr. Cees Fasseur. Hij riep zijn publiek op een historische sensatie te ondergaan.

2023: René van Stipriaan – Willem van Oranje
2022: Jean-Marc van Tol – Johan de Witt en Zeeland
2021: Martin Bossenbroek – De wraak van Diponegoro – het archief als gewetensfunctie
2020: Lotte Jensen – Napoleons nalatenschap 
2019: Marita Mathijsen – Wie kust Doornroosje wakker?
2018: Carolijn Visser – Dossier 725
2017: Elisabeth Leijnse – Ja, mirakels bestaan nog
2016: Geert Mak – De levens van Jan Six
2015: Alexander Münninghoff – Op zoek naar de andere waarheid
2014: Ad van Liempt – Het verleden is een vreemd land
2013: Kader Abdolah – Kisten vol archieven in mijn hoofd
2012: Frank Westerman – Kom in mijn museum!
2011: Sjeng Scheijen – Een artistiek leven in internationale archiefschatten
2010: Marjan Berk – Het bloed kruipt…
2009: Annejet van der Zijl – Spannende verhalen in oud papier
2008: Arthur Japin – Liefde in archieven
2007: Hans Goedkoop – De macht van de tijdmachine
2006: Nelleke Noordervliet – Papieren familiereünie
2005: Cees Fasseur – Persoonlijke herinneringen. Mijn weg tot de geschiedenis

2023: René van Stipriaan

Willem van Oranje

René van Stipriaan, literair-historicus, nam ons mee in het verhaal van Willem van Oranje.
In 2022 won hij met zijn boek: De zwijger, Het leven van Willem van Oranje, de Libris Geschiedenis Prijs en de biografieprijs. In 2023 kwam een nieuw boek van hem uit: Het reisboek van Willem van Oranje.

De jaarlijkse Vriendenlezing werd dit jaar verzorgd door literair historicus René van Stipriaan.

René van Stipriaan dook voor zijn onderzoek naar Willem van Oranje in de archieven, maar vooral voor zijn laatste boek deed hij ook onderzoek op locatie, ook in Zeeland. In beide gevallen kun je een historische sensatie ervaren. Maar wat betekent nou eigenlijk die term historische sensatie? Van Stipriaan wist ons tijdens zijn lezing mee te nemen naar die vraag en naar het verhaal van Willem van Oranje.

2022: Jean-Marc van Tol

Johan de Witt en Zeeland

Over de relatie tussen raadpensionaris De Witt en de Zeeuwen.
Jean-Marc Van Tol is historisch onderzoeker en schrijver. Daarnaast is hij striptekenaar en cartoonist (Fokke & Sukke).
In 2018 kwam zijn eerste historische roman uit: Musch, het eerste boek in een drieluik over Johan de Witt. Hij schrijft nu aan het tweede deel, Buat.

Jean-Marc van Tol geeft Vriendenlezing 2022
Jean-Marc van Tol geeft Vriendenlezing 2022

In de lezing van 2022 vertelt Jean-Marc van Tol over zijn archiefonderzoek dat hij uitvoert met een team van het Huygens Instituut, waarbij het de bedoeling is om de gehele correspondentie van Johan de Witt (1625-1672) voor het publiek te ontsluiten.

Aan de hand van een aantal hoogtepunten komen de raakvlakken met Zeeland voorbij die hij in zijn onderzoek tegenkwam, zoals de (moeilijke) omgang tussen raadpensionaris De Witt en de Zeeuwen. Uiteraard komt het Rampjaar 1672 ook ter sprake.

Lees het interview met Jean-Marc van Tol Historische sensatie kun je ook voelen bij iets kleins.

2021: Martin Bossenbroek

De wraak van Diponegoro – het archief als gewetensfunctie

foto Koos Breukel

In zijn nieuwe boek De wraak van Diponegoro – Begin en einde van Nederlands-Indië wekt Martin Bossenbroek beide hoofdrolspelers voor het eerst tot leven, als échte, herkenbare mensen. In deze Vriendenlezing legt hij uit hoe hij daarbij te werk is gegaan. Spoiler: nieuw opgedolven archiefmateriaal heeft een belangrijke rol gespeeld…

Martin Bossenbroek (1953) is historicus en heeft een aantal klassiekers op zijn naam staan. Het bekendst is De Boerenoorlog (80.000 verkochte exemplaren), dat werd bekroond met de Libris Geschiedenisprijs en in meerdere landen is vertaald.

De Vriendenlezing van Martin Bossenbroek is uitgezonden via YouTube en hier terug te zien: De wraak van Diponegoro.

2020: Lotte Jensen

Napoleons nalatenschap

Alle wegen leiden naar Napoleon. De strijd tegen het water en de Nederlandse identiteit.

Een originele prent van de Betuwse watersnood uit 1809 en de eerste druk van een beroemd verzetsgedicht uit 1812. Zomaar twee objecten uit de werkkamer van Lotte Jensen, die de poort naar een spannend verleden openen: de tijd waarin de Nederlanders niet alleen tegen Napoleon maar ook tegen het water streden. Aan de hand van deze en andere bronnen vertelt ze over haar fascinatie voor Napoleon en waar die vandaan komt. In het najaar van 2020 verschijnt onder haar redactie Napoleons nalatenschap. Sporen in de Nederlandse samenleving en een link naar Zeeland.

Lotte Jensen
Foto: Thomas Tolstrup

Lotte Jensen is hoogleraar Nederlandse literatuur- en cultuurgeschiedenis aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Ze heeft spraakmakend onderzoek naar het ontstaan van de Nederlandse identiteit gedaan en publiceerde in 2018 ‘Wij tegen het water. Een eeuwenoude strijd’.

Bekijk de lezing Napoleons nalatenschap

2019: Marita Mathijsen

Wie kust Doornroosje wakker?

Het is slechts oud papier dat wordt bewaard in archieven. Of niet? Alleen de speciale blik van de historicus brengt dat tot leven. Hij ziet meer in het briefje vol taalfouten van een eenvoudige weduwe die tien gulden te leen vraagt aan de grote schrijver Jacob van Lennep om te kunnen hertrouwen. Het briefje vertelde Marita Mathijsen meer over het leven in de 19de eeuw dan menig andere bron. Marita Mathijsen (1944) vertelde over de rol van archieven en archiefonderzoek in haar werk. In 2018 verscheen haar alom geprezen biografie van Jacob van Lennep, Een bezielde schavuit.

Marita Mathijsen is emeritus hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam, waar zij haar bewondering voor de 19de eeuwse cultuur en haar liefde voor het lezen altijd heeft uitgedragen. Ze heeft de literatuur van de 19de eeuw uit de mottenballen gehaald, opgepoetst en voor een groot publiek aantrekkelijk gemaakt. Voor haar werk kreeg ze de Prins Bernhard Cultuurfondsprijs toegekend en ze ontving de Multatuli-prijs voor haar boek ‘De Geest van de Dichter’.

Lees hier het interview met Marita Mathijsen In de archieven vind je de brieven waar het dna nog op zit.

2018: Carolijn Visser

Lezing Dossier 725

Dossier 725 is weg. Het dossier uit het archief van de voormalige Nederlandse ambassade in Peking gaat over Selma Vos, een Nederlandse die na de oorlog haar echtgenoot nareist naar China.

Carolijn Visser. Foto: Annaleen Louwes

Carolijn Visser vertelt het unieke verhaal van Selma Vos en onthult hoe ze haar in archieven op het spoor kwam. Ook vertelt de schrijfster over haar nieuwe boek, dat dit najaar verschijnt en waarin ze een portret van Zeeland geeft.

Carolijn Visser (1956) schrijft reisverhalen en biografieën over mensen die leven in moeilijke omstandigheden. Bijvoorbeeld over Nederlandse immigranten in Argentinië in Argentijnse avonden (2012, VPRO Bob den Uylprijs in 2014). Voor Selma. Aan Hitler ontsnapt, gevangene van Mao (2016) ontving zij in 2017 de Libris Geschiedenis Prijs.

Lees het interview met Carolijn Visser Magneet voor Carolijn Visser: mensen met moeilijke levens

2017: Elisabeth Leijnse

Lezing Ja, mirakels bestaan nog

“Wonderbaarlijke dingen heb ik meegemaakt. Het lot is me heel gunstig gezind geweest. Wat is nu de kans dat een kist met archiefmateriaal opduikt, een week voor mijn komst? Miraculeus.”

Elisabeth Leijnse. Foto: Patricia Börger
Elisabeth Leijnse, auteur van de bestseller ‘Cécile en Elsa, strijdbare freules’

Elisabeth Leijnse (1961) werkt als hoogleraar letterkunde aan de Universiteit van Namen. Ze schrijft over de cultuur en literatuur van het fin de siècle.

In de dubbelbiografie Cécile en Elsa, strijdbare freules (2015) beschrijft ze de levens van twee aristocratische zussen die aan het eind van de 19e eeuw eensgezind socialist en feminist worden. Toch komen beiden tegenover elkaar te staan.

Leijnse won met het boek in 2016 zowel de Erik Hazelhoff Biografieprijs als de Libris Geschiedenis Prijs.

Lees het interview met Elisabeth Leijnse: “Wonderbaarlijke dingen heb ik meegemaakt”.

2016: Geert Mak

Lezing De levens van Jan Six

Wat ging er om in het hoofd van een 17e-eeuwse patriciër? Wat bezielde deze Jan Six, vriend van Rembrandt en Vondel? En hoe verging het deze Amsterdamse regentenfamilie in de eeuwen daarna?

Geert Mak. Foto: Fjodor Buis

Geert Mak vertelt over zijn nieuwe boek De levens van Jan Six. “Als in een achtbaan door de geschiedenis”, zo vat hij het onderzoek voor zijn boek samen.

Geert Mak (1946) studeerde rechten en sociologie in Amsterdam en doceerde staatsrecht en vreemdelingenrecht aan de Universiteit van Utrecht. Hij schrijft literaire non-fictie. De auteur kreeg tal van onderscheidingen, zoals de Gouden Ganzenveer in 2015 voor zijn zeldzame betrokkenheid bij de nationale en internationale geschiedenis en actualiteit.

Lees meer over Geert Mak in het interview Als in een achtbaan door de geschiedenis.

2015: Alexander Münninghoff

Lezing Op zoek naar de andere waarheid

“Als archiefonderzoeker moet je altijd de andere waarheid zoeken. Er is nooit sprake van één enkele waarheid”, zegt Alexander Münninghoff.

Alexander Münninghoff, Den Haag 28 maart 2014. Foto: Willy Slingerland

“De kennis over het verleden wordt onderschat. Ik vind dat je niet goed kunt leven als je niet weet wat er in het verleden gebeurd is. Je moet de bouwstenen kennen.”

Alexander Münninghoff (Posen 1944) is journalist, oud-Ruslandcorrespondent en oud-oorlogsverslaggever, Ruslandkenner en schaakliefhebber.
Zijn bestseller De stamhouder (2014) is autobiografisch en berust op feiten en familieverhalen.
Münninghoff is winnaar van de Prijs voor de Dagbladjournalistiek en auteur van Tropenjaren in Moskou (1991), over zijn tijd als correspondent in de Sovjet-Unie. Verder schreef hij veel boeken over de schaaksport.

Het Zeeuws Archief vroeg Alexander Münninghoff naar zijn ervaringen met archiefonderzoek. Lees het interview

De kennis over het verleden wordt onderschat. Ik vind dat je niet goed kunt leven als je niet weet wat er in het verleden gebeurd is.

— Alexander Münninghoff

2014: Ad van Liempt

Lezing Het verleden is een vreemd land

Hoe maak je geschiedenis toegankelijk? “Het verleden is een vreemd land”, zegt Ad van Liempt, naar L.P. Hartley (1895-1972) die schreef: “The past is a foreign country: they do things differently there”.

Ad van Liempt

Van Liempt gebruikt de zin om uit te leggen dat je geschiedenis moet bekijken door de ogen van toen. “Dat is niet altijd gemakkelijk, maar gelukkig mogen er weer verhalen worden verteld.”

Ad van Liempt (1949) was hoofdredacteur van NOVA, bedenker en eindredacteur van het televisieprogramma Andere Tijden en chef geschiedenis bij de NPS.

Hij publiceerde bestsellers over de Tweede Wereldoorlog, zoals Kopgeld, De Oorlog, De jacht op het verzet, De drogist en Na de Bevrijding.

Twee boeken werden televisieseries, uitgezonden in 2010 en 2014. Voor de Kunsthal stelde hij dit jaar als gastcurator een expositie samen.

Lees het interview met Ad van Liempt

Geschiedenis moet je door de ogen van toen bekijken

— Ad van Liempt

2013: Kader Abdolah

Lezing Kisten vol archieven in mijn hoofd

“Ik heb kisten vol archieven in mijn hoofd. Zonder archieven kan ik niet schrijven, want literatuur heeft altijd te maken met dingen die echt gebeurd zijn.”

Auteur Kader Abdolah poseert voor de foto, zittend op een trap.
Kader Abdolah. Foto: Merlijn Doomernik

“Kunst zoals een roman is nodig om de levende geest uit de archieven te bevrijden. De kunstenaar brengt die kilometers archieven terug tot een schilderij of een roman. Mijn laatste boek, De koning, is er een voorbeeld van.”

Kader Abdolah (Iran, 1954) werkte 7 jaar bij archiefinstellingen voordat hij doorbrak als schrijver. Hij schreef onder andere De reis van de lege flessen (1997), Het huis van de moskee (2005), het tweeluik De boodschapper en De Koran (2008), het Boekenweekgeschenk De kraai (2011) en De koning (2011).

 

Kunst zoals een roman is nodig om de levende geest uit de archieven te bevrijden.

— Kader Abdolah

2012: Frank Westerman

Lezing Kom in mijn museum!

“Ik hou van waargebeurde verhalen. Het verhaal is er al. Zoals Michelangelo het zei: het beeld is er al, ik hoef het alleen maar te bevrijden uit het marmer. Dat verhaal te ontrukken aan de werkelijkheid, en te laten zien: dit is het verhaal en ik vertel het op deze manier, zó rangschik ik mijn vondsten – als de kunstvoorwerpen in een tentoonstelling. Zo wil ik de lezer meenemen: Kom in mijn museum!”

Frank Westerman. Foto: Merlijn Doomernik

Frank Westerman (Emmen 1964) schrijft literaire non-fictie. In Dier bovendier (2010) beschrijft hij de tragedies van de 20e eeuw aan de hand van het lot van het Lippizanerpaard. Ararat (2007) is een reis op het breukvlak van religie en wetenschap. Eerdere titels zijn onder meer El Negro en ik (2004), Ingenieurs van de ziel (2002) en De graanrepubliek (1999).

Lees meer over de rol van archieven in het werk van Frank Westerman in het volgende interview: De zwarte doos van het verongelukte vliegtuig – dát is archief.

De zwarte doos van het verongelukte vliegtuig, dát is archief.

— Frank Westerman

2011: Sjeng Scheijen

Lezing: Een artistiek leven in internationale archiefschatten

“Ik vind het belangrijk de persoonlijke beleving in de geschiedenis een plek te geven”, vertelt Sjeng Scheijen voorafgaand aan de lezing. “Dat mensen zien dat het menselijke geschiedenis is. Vaak ontstaan door toevallige factoren als onderlinge strijd en emotionele gevoelens. Daarmee haal ik het onderwerp misschien van een voetstuk af. Maar grote kunst is sterk genoeg om dat te overleven.”

Sjeng Scheijen. Foto: Bob Bronshoff

Scheijen is slavist en specialist op het gebied van 19e- en vroeg 20e-eeuwse kunst. Als onderzoeker is hij verbonden aan de vakgroep Slavische talen & culturen aan de Universiteit Leiden. Zijn huidige onderzoek, waar veel archiefonderzoek bij komt kijken, betreft de ondergang van de Russische Avant-Garde.
Voor zijn biografie Sergej Diaghilev, een leven voor de kunst oogstte Scheijen lof alom. Het boek werd zelfs opgenomen in de prestigieuze eindejaarslijst van het Amerikaanse tijdschrift The New Yorker. Lovende recensies verschenen in The New York Times, The Daily Telegraph, The Wall Street Journal en de Amerikaanse Vogue. Ook in Nederland werd zijn boek goed ontvangen. De auteur was onder andere te gast in het televisieprogramma De Wereld Draait Door.

Lees hier het interview dat Sjeng Scheijen gaf aan de Zeeuws Archief Nieuwsbrief.

2010: Marjan Berk

Lezing Het bloed kruipt…

Marjan Berk schreef over de zoektocht naar haar Zeeuwse roots en vermeende afstamming van Jacob Cats de roman Het bloed kruipt… (2005).

Marjan Berk. Foto: Iwan Borghstijn

Het archief dat zij voor het boek raadpleegde is in 2010 geschonken aan het Zeeuws Archief. Het gaat om het familiearchief Van de Wall. De schenker, dr. Joost W.M. van de Wall, is een achterneef van Marjan Berk.
De stamvader van de Van de Walls op de Zeeuwse en Zuid-Hollandse eilanden was Johan Frederik van de Wall, in de Bataafs-Franse Tijd baljuw van Zierikzee. Via zijn moeder stamt de schenker ook af van Leonardus Ferleman (1726-1794), verzamelaar en directeur van het Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen. In het familiearchief zijn veel gegevens te vinden over de familieleden op Schouwen-Duiveland, bijvoorbeeld over de 19-eeuwse arts Hubert Willem Ferleman te Zierikzee.

Marjan Berk maakte carrière als actrice en presentatrice in de wereld van cabaret, musical, toneel, radio en televisie. Toen het beroep van actrice haar weinig voldoening meer bracht, verlegde ze haar koers naar het schrijven. In 2010 verscheen het boek Het schreien niet verleerd, opnieuw een familiegeschiedenis.

2009: Annejet van der Zijl

Lezing Spannende verhalen in oud papier

Annejet van der Zijl. Foto: Anja van Wijgerden

Annejet van der Zijl noemt archieven onmisbaar in het schrijfproces. Zonder archieven waren de boeken Sonny Boy en Anna, de biografie over Annie M.G. Schmidt, nooit tot stand gekomen. “Je vindt er namelijk feiten en jaartallen, en daar houd ik mij tijdens het schrijven aan vast. Ik heb ze nodig om een verhaal tot leven te brengen. Ooggetuigen zijn ook belangrijk, maar die onthouden geen feiten en jaartallen. Ik zou helemaal ongelukkig worden als er geen archieven zouden bestaan. Daar liggen zoveel spannende verhalen.”

 

2008: Arthur Japin

Lezing Liefde in archieven

Arthur Japin. Foto: Tessa Posthuma de Boer

De mate waarin Arthur Japin onderzoek doet in de archieven verschilt per boek. “Het zoeken gebeurt vanuit een verliefdheid op het onderwerp, de hoofdpersoon. Die wil ik zo goed mogelijk leren kennen”, vertelt de auteur. Japin maakt daarbij gretig gebruik van digitale bronnen. “Steeds meer archieven staan op internet en dat is erg aantrekkelijk. Toch levert ter plekke onderzoek doen in archieven mooie vondsten op. Ik vond bijvoorbeeld bloemetjes in een archief in Weimar, geplukt door koning Willem II voor zijn dochter Sophie op de dag dat zij het huis verliet.”
Desondanks wil de romancier niet een overdaad aan gegevens verzamelen: “Teveel weten is gevaarlijk.”

 

2007: Hans Goedkoop

Lezing De macht van de tijdmachine

In de opleving van de historische belangstelling van de laatste jaren speelt bewegend beeld een uitzonderlijke rol. Op televisiezenders en festivals, in musea en ‘experiences’- overal komt het verleden ons tegemoet op film en video. Zelfs de geschiedenis van onze eigen familie of ons eigen huis wordt er soms mee geschreven. Wat is dat voor historische belangstelling? Wat betekent die voor de gewone burger? En voor de archieven? Op deze vragen gaat Hans Goedkoop in als historicus en presentator van het televsisieprogramma Andere Tijden, maar ook als burger die steeds meer van zijn persoonlijke geschiedenis ontdekt via bewegend beeld.

2006: Nelleke Noordervliet

Lezing Papieren familiereünie

“Veel gegevens over de geschiedenis zijn te vinden in de archieven. Over de eigen familie is lang niet altijd te vinden wat je zoekt. Hoe kun je archieven, bronnen en familieverhalen combineren tot een lopend en boeiend verhaal?”, daarover vertelt auteur Nelleke Noordervliet. Zij deed voor haar veelgeprezen romans intensief archiefonderzoek.

2005: Cees Fasseur

Lezing Persoonlijke herinneringen. Mijn weg tot de geschiedenis

Het openen van de enveloppen met brieven van koningin Wilhelmina die door haar moeder Emma zorgvuldig waren dichtgelakt. Dat was een historische sensatie voor prof.mr.dr. Cees Fasseur, auteur van de tweedelige biografie van Wilhelmina.

Onderga een historische sensatie!

De historicus en jurist roept mensen op zelf een historische sensatie te ondergaan. “Het besef als eerste na honderd of tweehonderd jaar kennis te nemen van bijvoorbeeld een briefwisseling. Al lang geleden overleden mensen komen weer tot leven.

Het verleden wordt daardoor opeens tastbaar en heel aanraakbaar. Alleen een onderzoek in een archief kan dat gevoel overbrengen. Wie die historische sensatie niet kent, raad ik aan het zelf te ondergaan. Bijvoorbeeld door te beginnen met een genealogisch archiefonderzoek of met de geschiedenis van de eigen buurt, stad of streek. Vrijwel elk onderwerp leent zich wel voor een bezoek aan het archief.”