Onderzoek naar de VOC

Hoe kun je onderzoek doen naar de Verenigde Oostindische Compagnie (VOC) in Zeeland. Welke bronnen zijn er?

De Verenigde Oostindische Compagnie (VOC) was van 1602 tot en met 1795 actief. Het bedrijf had een handelsmonopolie voor het gebied ten oosten van Kaap de Goede Hoop tot Straat Magelhaen. Hier mocht het een legermacht bezitten en diplomatieke contracten met Aziatische bestuurders onderhouden. Het bestuur van de VOC in Nederland was decentraal ingericht. Na Amsterdam was de Kamer Zeeland de machtigste afdeling. Jaarlijks voeren vele VOC-schepen naar Indië en keerden met rijke lading terug.

VOC in het Zeeuws Archief

Het archief van de VOC wordt beheerd door het Nationaal Archief in Den Haag. Toch bevinden zich in de archieven en verzamelingen van het Zeeuws Archief ook stukken over de VOC. Zo zijn er afschriften van notulen van Zeeuwse bewindhebbers, lijsten van schepen, verslagen, enkele scheepsjournalen en andere stukken. Ze zijn te vinden in familiearchieven, persoonlijke verzamelingen en prentencollecties.

Het Zeeuws Archief heeft een gids samengesteld waarin de bovengenoemde stukken, ongeacht in welk archief ze zich bevinden, in een aantal rubrieken gegroepeerd zijn. Deze VOC-Gids Overzicht van stukken betreffende de VOC aanwezig in de archieven en verzamelingen van het Zeeuws Archief is online (GIDS23) in te zien en ook te raadplegen in de studiezaal in Middelburg.

VOC-opvarenden

In de database VOC-Opvarenden kun je zoeken naar de gegevens van zo’n 700.000 opvarenden van schepen die tussen 1700 en 1794 uit de Republiek vertrokken naar de Oost. Circa 150.000 zeelieden en soldaten zeilden uit in dienst van de Kamer Zeeland. De informatie is afkomstig uit de scheepssoldijboeken, die worden bewaard in het archief van de VOC in het Nationaal Archief in Den Haag.

De database is gemaakt door het Nationaal Archief en de archiefdiensten in de plaatsen waar vroeger een Kamer van de VOC was gevestigd: Amsterdam, Delft, Enkhuizen, Hoorn, Rotterdam en Zeeland (Middelburg).

Meer lezen: R.G. de Neve, ‘De scheepssoldijboeken van de VOC’, in: Genealogie. Tijdschrift voor familiegeschiedenis 15 (2009) 1 (maart) 22-24.

Zeeuwen in VOC-monsterrollen

De monsterrollen van de Kamer Zeeland van de VOC zijn door de heer P.F. Poortvliet verder toegankelijk gemaakt in een serie bewerkingen met indexen onder de naam ‘Het kader en de Zeeuwse zeelui van de uitgaande schepen van de VOC Kamer Zeeland’. Hierin worden per uitgaande reis de persoonsnamen van de Zeeuwse opvarenden (zeelui en militairen) en alle (onder)officieren van het schip opgesomd, met vermelding van hun functie en soms enige nadere persoonlijke gegevens, per periode voorzien van een index op persoonsnaam.

De delen zijn opgenomen in de Verzameling Genealogische Afschriften die u in de studiezaal van het Zeeuws Archief kunt inzien. Tot nu toe zijn de volgende delen verschenen (met het nummer waaronder ze in de Verzameling Genealogische Afschriften in de studiezaal van het Zeeuws Archief zijn opgenomen):
• deel 1 (1789-1794): nr 780
• deel 2 (1780-1788): nr 781
• deel 3 (1773-1779): nr 796
• deel 4 (1767-1772): nr 787
• deel 5 (1760-1766): nr 790
• deel 6 (1753-1759): nr 792
• deel 7 (1746-1752): nr 802
• deel 8 (1739-1745): nr 809
• deel 9 (1735-1738): nr 824
• deel 10 (1730-1734): nr 825
• deel 11 (1724-1729): nr 826
• deel 12 (1719-1723): nr 827
• deel 13 (1714-1718): nr 828
• deel 14 (1707-1713): nr 829
• deel 15 (1700-1706): nr 836
• deel 16 (1686-1699): nr 837
• deel 17 (1671-1685): nr 838

Reizen en schepen

De belangrijkste gegevens van alle reizen van VOC-schepen naar de Oost zijn te vinden op Dutch-Asiatic Shipping (1595-1795), website van onderzoeksinstituut Huygens ING.

Voorafgaand aan de publicatie van de website verscheen het standaardwerk van J.R. Bruijn, F.S. Gaastra en I. Schöffer, Dutch-Asiatic Shipping in the 17th and 18th Centuries (‘s-Gravenhage 1979, 1987), in de Rijks Geschiedkundige Publicatiën (RGP), Grote Serie nrs 165-167. Deze serie is in de studiezaal van het Zeeuws Archief ter inzage.

De publicatie omvat drie delen:

  • Deel I [RGP 165]: Introductory volume
  • Deel II [RGP 166]: Outward-bound voyages from the Netherlands to Asia and the Cape (1595-1794), nrs 0001-4789
  • Deel III [RGP 167]: Homeward-bound voyages from Asia and the Cape to the Netherlands (1597-1795), nrs 5000-8401

Van iedere reis worden vermeld:

  • nummer van de reis in totaal, nummer van de reis per schip,
  • naam van het schip en de kapitein, tonnage, bouwjaar, werf en eigenaar (kamer) van het schip,
  • vertrekdatum en haven, vertrek- en aankomstdatum in Kaap de Goede Hoop,
  • aankomstdatum en -haven,
  • aantallen opvarenden uitgesplitst naar zeevarenden, soldaten, handwerklieden en passagiers, enkele bijzonderheden en een doorverwijzing naar het nummer van de volgende reis.

Achterin deel III bevindt zich een index op scheepsnamen, persoonsnamen (vooral de namen van de kapiteins) en geografische namen.

Scheepsjournalen in boekvorm

Reisbeschrijvingen aan boord van VOC-schepen zijn uitgegeven in de Werken van de Linschoten-Vereeniging. Het Zeeuws Archief bezit de complete serie, direct ter inzage in de bibliotheek in onze studiezaal. Deel 101 in de reeks bevat het verslag van de reis van het schip Zwarte Leeuw dat in 1601 naar Oost-Indië vertrok en terugkeerde nadat de VOC was opgericht.

Bewindhebbers van de Kamer Zeeland

De Kamer Zeeland werd geleid door een college van zogenaamde ‘bewindhebbers’. De twaalf bewindhebbers kwamen twee tot drie keer per week bijeen. Een aantal Zeeuwse bewindhebbers werd afgevaardigd naar de vergaderingen van de ‘Heren XVII’. De taken van de bewindhebbers waren verdeeld in drie ‘departementen’:

  • equipage (toezicht op bouw, onderhoud en uitrusting van schepen en het aanmonsteren van de bemanning)
  • koopmanschappen (in- en verkoop van goederen)
  • thesaurie (financieel beheer).

Een lijst van alle Zeeuwse bewindhebbers is te vinden op pagina 111-113 van het artikel van V. Enthoven, ‘‘Veel vertier’. De Verenigde Oostindische Compagnie in Zeeland, een economische reus op Walcheren’, verschenen in het jaarboek Archief. Mededelingen van het Koninklijk Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen 1989, pagina 49-127 en als overdruk, beide ter inzage in de studiezaal van het Zeeuws Archief.

VOC-archief in Den Haag

Het archief van de VOC is in het Nationaal Archief in Den Haag. Het bestaat uit de archieven van de zes kamers, waaronder de in Middelburg gevestigde Kamer Zeeland, en van de ‘Heren XVII’.

Zo’n 45 procent van het VOC-archief in Den Haag bestaat uit stukken van de Kamer Zeeland, dat daarmee het meest volledig bewaard gebleven archief heeft van alle kamers van de VOC. Het beslaat 6634 van de in totaal 13866 inventarisnummers. In de inventaris vind je het archief van de Kamer Zeeland in de inventarisnummers 7232-13866. Het archief is digitaal via de inventaris te raadplegen.

VOC-archieven elders op de wereld

Niet alleen in Den Haag zijn archieven van de VOC, maar ook elders waar de VOC belangrijke vestigingen had, zoals in Jakarta (Indonesië), Colombo (Sri Lanka), Chennai (India) en Kaapstad (Zuid-Afrika). De internationale aspecten van de VOC komen aan bod op twee websites:

  • Het internationaal samenwerkingsverband TANAP (Towards A New Age of Partnership) met een overzicht van VOC-archieven wereldwijd.  Deze samenwerking tussen universiteiten en archiefinstellingen in Nederland en een aantal voormalige VOC-landen biedt uitgebreide Engelstalige informatie over de VOC. Het behoud en het beter toegankelijk maken van de buitenlandse VOC-archieven is één van de doelstellingen van dit onderzoeksprogramma.
  • De Atlas of Mutual Heritage is een wetenschappelijke beeld- en databank met een schat aan VOC-afbeeldingen uit de collecties van het Rijksmuseum, het Nationaal Archief, de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, de Koninklijke Bibliotheek en anderen.

VOC-publicaties

Veel bronnen over de VOC zijn gepubliceerd in de Rijks Geschiedkundige Publicatiën (RGP), zoals bijvoorbeeld de Beschrijvinge van de Oostindische Compagnie, de Generale Missiven, De dagregisters van het kasteel Zeelandia of de Memories van overgave van Ambon. Het Huygens ING geeft een overzicht van alle RGP-uitgaven. Het Zeeuws Archief beschikt over een complete serie van de RGP, direct ter inzage in de studiezaal.

Verklarende woordenlijst

Het Huygens ING heeft de verklaringen van alle woorden uit de RGP-uitgaven betreffende de VOC verzameld en online beschikbaar gesteld in het VOC-glossarium. Verklaringen van termen, verzameld uit de Rijks Geschiedkundige Publicatiën die betrekking hebben op de Verenigde Oost-Indische Compagnie. Hierin vind je uitleg over producten, scheepstermen, maten, gewichten, in Azië gebruikte woorden of in onbruik geraakte Nederlandse begrippen.