Bevolkingsregisters

Het bevolkingsregister is een belangrijke bron voor genealogisch onderzoek in de periode ná 1811. In tegenstelling tot de gegevens uit de Burgerlijke Stand (die alleen een momentopname betreffende geboorte, huwelijk, echtscheiding en overlijden weergeven), is in de bevolkingsregisters meer samenhangende informatie te vinden. Dit is mede te verklaren omdat in de registers niet het individu, maar het woonadres van het gezinshoofd de registratie-eenheid was.

De bevolkingsregisters bevatten in chronologische volgorde van bewoning een opsomming van:

• de hoofdbewoner
• zijn vrouw
• kinderen
• inwonend huispersoneel
• eventueel inwonende familieleden
• andere bewoners

Per adres werd van iedere bewoner vastgelegd:

• voornaam, achternaam, geboorteplaats en -datum
• beroep
• kerkgenootschap
• datum inschrijving en uitschrijving uit de gemeente
• eventueel aantekeningen over verhuizingen en overlijden

Soms werd van inwonende familieleden ook de relatie tot het gezinshoofd vastgelegd. Als een persoon vertrok van het adres of overleed, dan werd zijn of haar naam doorgehaald.

Invoering van de bevolkingsregisters

Landelijk werd de registratie van het verloop van de bevolking officieel ingevoerd na de Algemene Volkstelling van 1849. Zeeland liep bij de invoering van het bevolkingsregister echter voorop. De eerste registers dateren al van 1811. Op 28 november 1825 werd het bijhouden van het bevolkingsregister door de provincie voor alle Zeeuwse gemeenten verplicht gesteld. De meeste Zeeuwse gemeenten begonnen vanaf 1826 een bevolkingsregister bij te houden. De oudste registers (vanaf 1811) werden Registres des Habitan(t)s of Registres Civiques genoemd en werden onder Frans bestuur ingevoerd. De bevolkingsregisters lopen tot circa 1938. Door de invoering van de persoonskaarten dat jaar ontstond er een flexibeler systeem om gegevens over burgers en hun woonadres te registreren. In 1994 werd de bevolkingsadministratie volledig gedigitaliseerd met de invoering van de Gemeentelijke Basisadministratie persoonsgegevens (GBA).

Bevolkingsregisters in het Zeeuws Archief

De bevolkingsregisters werden in enkelvoud opgemaakt door de gemeente. Uiteindelijk zijn zij in de verschillende gemeentearchieven terechtgekomen waar zij onder ressorteerden. De archieven van de gemeenten Kapelle, Middelburg, Schouwen-Duiveland, Terneuzen, Veere, Vlissingen zijn overgedragen aan het Zeeuws Archief. De persoonskaarten van na 1938 zijn overgedragen aan het Centrum voor Familiegeschiedenis (CBG) in Den Haag.

Middelburg

De bevolkingsregisters van Middelburg van vòòr 1900 zijn als gevolg van de beschietingen op 17 mei 1940 verloren gegaan. Toch zijn er toch nog enige gegevens over bewoners voor handen. Deze gegevens zijn wel minder compleet en minder gedetailleerd.

Adresboeken van Middelburg

Middelburg kende gedrukte adresboeken. Vrijwilligers van het Zeeuws Archief voegen de namen uit deze adresboeken toe aan Zeeuwen Gezocht, de personenzoekmachine van het Zeeuws Archief. Zo is toch nog te achterhalen wie er in de stad woonden. Het oudste adresboek dat is ingevoerd dateert van 1869.

Nu Middelburg, toen Koudekerke

De bewoningsgegevens van alle mensen die in het gebied ten westen van de Middelburgse vesten woonden, bijvoorbeeld in de wijk ’t Zand, zijn niet verloren gegaan. Dit gebied behoorde toen tot de gemeente Koudekerke en de inwoners staan dus in het bevolkingsregister van die gemeente.

Frequent verhuizende personen

Voor de registratie van frequent verhuizende personen hield de gemeente afzonderlijke registers bij, die al vóór 1900 in gebruik waren genomen en daarna werden voortgezet. Het gaat om:

• bewoners van gestichten, periode 1863-1937. Opgenomen zijn: het Gasthuis (ziekenhuis), rusthuizen, het Burgerweeshuis, het Armenweeshuis, het tehuis van Kinderzorg.
• schippers, periode 1871-1937. Geregistreerd zijn schippers en hun gezinnen die Middelburg als thuishaven hadden. Het betreft vooral binnenvaartschippers.
• personen die tijdelijk in de stad verbleven, periode 1892-1936. Het gaat vooral om mensen uit Duitsland, Engeland en Nederlands-Indië.
• personen uit het bevolkingsregister Burgerlijk en Militair Huis van Verzekering, periode 1863-1904.

De meeste registers met frequent verhuizende personen zijn al geïndiceerd en opgenomen in de database van de personenzoekmachine Zeeuwen Gezocht.

Online raadplegen

Bevolkingsregisters zijn over het algemeen grote en zware delen. Daarnaast is het, zeker als er een persoon wordt gezocht die meerdere decennia in een gemeente heeft gewoond, vaak noodzakelijk om grote series te doorzoeken. Met het oog hierop en het grote belang van de registers als genealogische bron, is er in 2015 voor gekozen om de registers van voormalige Walcherse gemeenten van vóór 1900 te digitaliseren. De registers van na 1910 zijn vanuit privacybelangen nog niet gedigitaliseerd. Daarnaast zijn ze geïndiceerd, dat wil zeggen nader toegankelijk gemaakt op voornaam, tussenvoegsel, achternaam, geboortedatum en -plaats en beroep. Dit laatste is gebeurd met behulp van crowdsourcing, het inschakelen van vrijwilligers via internet voor het ontsluiten van bronnen. Bij het Zeeuws Archief zijn drie dergelijke projecten afgerond via het online platform ‘VeleHanden’. In 2017 voor de voormalige Walcherse gemeenten Aagtekerke, Arnemuiden, Biggekerke, Domburg, Gapinge, Grijpskerke, Kleverskerke, Koudekerke, Meliskerke, Nieuw- en Sint Joosland, Oostkapelle, Serooskerke, Sint Laurens, Veere, Vrouwenpolder, Westkapelle en Zoutelande. In 2020 voor de voormalige gemeenten die nu tot de gemeente Terneuzen behoren: Terneuzen, Sas van Gent, Axel, Biervliet, Koewacht, Overslag, Philippine, Westdorpe, Zaamslag en Zuiddorpe. En in 2022 voor de bij het Zeeuws Archief aangesloten gemeenten Vlissingen, Veere, Kapelle, Terneuzen en Schouwen-Duiveland. Van Middelburg zijn bij het project de registers alleen gescand, zij waren al eerder ingevoerd. De gegevens kunnen worden doorzocht via www.zeeuwengezocht.nl en www.archieven.nl.

Andere Zeeuwse bevolkingsregisters

Het Zeeuws Archief beheert niet alle bevolkingsregisters van Zeeland. Je vindt de bevolkingsregisters van de gemeenten Goes, Reimerswaal, Borsele, Sluis en Hulst in de gemeentearchieven van de desbetreffende gemeenten.

Gezinskaarten, persoonskaarten, persoonslijsten

Na 1920 komt de gezinskaart bij gemeenten in gebruik. De bevolkingsregisters worden omstreeks 1938 vervangen door persoonskaarten en later door persoonslijsten.

Gezinskaarten in 1920-1938

In 1920 kregen de gemeenten toestemming het bevolkingsregister op kaartsysteem over te brengen, waardoor mutaties makkelijker konden worden verwerkt; zo ontstonden de gezinskaarten (alfabetisch op naam van het gezinshoofd).

Tot 1938 verliep de bevolkingsregistratie per woonadres of gezinshoofd. Daardoor is veel informatie te halen uit de samenstelling en samenhang van deze personen. Na 1938 wordt het individu de registratie‑eenheid. In dat jaar werden de persoonskaarten ingevoerd.

Persoonskaarten in 1938-1994

De bevolkingsregisters lopen door tot omstreeks 1938. Door de invoering van de persoonskaarten in dat jaar, ontstond er een flexibeler systeem om gegevens over burgers en hun woonadres te registreren. Dit bestond tot 1 oktober 1994.

De persoonskaarten werden bewaard in de gemeente van inwoning en verhuisden bij vertrek mee naar een andere gemeente. Na overlijden worden de persoonskaarten doorgezonden naar het Centrum voor familiegeschiedenis (CBG) in Den Haag.

Persoonslijsten vanaf 1994

Op 1 oktober 1994 werd de geautomatiseerde Gemeentelijke Basisadministratie persoonsgegevens (GBA) ingevoerd.

Tip Het Centrum voor familiegeschiedenis (CBG) in Den Haag beheert alle persoonskaarten en uittreksels van persoonslijsten van mensen die in Nederland overleden zijn. Stel dat je alleen beschikt over de overlijdensdatum en ‑plaats van een persoon, dan kun je ‑ uitsluitend op schriftelijk verzoek ‑ tegen betaling bij het CBG een uittreksel opvragen. Zo’n uittreksel vermeldt van de overleden persoon meestal de volgende gegevens: namen, geboorte‑, huwelijks‑ en overlijdensgegevens, beroep, de namen van zijn ouders, misschien met hun geboorteplaats en ‑datum, echtgenote(s) en kinderen.

Tip In de loop van de tijd kunnen gemeenten zijn samengevoegd of gesplitst. Bekijk het overzicht van burgerlijke gemeenten in Zeeland na 1796/1811.

Voorbeeld Van Christina Mauer (1892-1904) bevindt zich een foto in de archieven en collecties van het Zeeuws Archief. Volgens de informatie op de achterkant is de foto gemaakt in 1892. Wat vind je over Christina Mauer terug in de bevolkingsregisters? We geven hieronder de gegevens per bevolkingsregister:

Bevolkingsregisters van Domburg – tijdvak 1826-1829
Christina wordt na haar geboorte op 30 augustus 1824 ingeschreven in het bevolkingsregister van Domburg onder de namen van haar vader en moeder, Christiaan Mauer en Leijntje Dommenisse, beide protestants. Het echtpaar is in 1823 in Domburg komen wonen. Hun eerste kind heet Johan Reinhart en na Christina wordt er nog een jongetje geboren met de naam Jan. Vader Christiaan is arbeider.
Op hetzelfde adres woont nog iemand met de naam Johan Reinhart Mauer. Hij is kleermaker en geboren in 1763 in Duitsland (Nassau-Usingen). Hij woonde in Vlissingen voordat hij zich in 1788 in Domburg vestigde. Vermoedelijk is hij de opa van Christina. Ook hij heeft samen met zijn vrouw drie kinderen, één van hen is ook kleermaker van beroep.

Bevolkingsregisters van Domburg – tijdvak 1830-1834
Het gezin verhuist naar een ander adres binnen Domburg. Daar krijgt Christina nog een zusje, Dina. Vader is nog steeds arbeider en moeder is arbeidster.

Bevolkingsregisters van Domburg – tijdvak 1835-1840
Nog meer kinderen worden geboren: Neeltje, die helaas na 8 maanden overlijdt, en Jakop en nog een meisje dat ook de naam Neeltje krijgt.

Bevolkingsregisters van Domburg – tijdvak 1840-1849
De eerste kinderen verlaten het ouderlijk huis. Johan Reinhart gaat naar Souburg, Dina naar Zoutelande en Christina woont en werkt eerst in s’-Heerenhoek en Meliskerke voordat ze in 1848 verhuist naar Koudekerke.

Bevolkingsregisters van Koudekerke – tijdvak 1846-1849
In Koudekerke treedt Christina als dienstbode in dienst bij Aarnout Aarnoutse. Hij wordt omschreven als ‘landman’ en is getrouwd met Huibertje Kesteloo. Het echtpaar is kinderloos, hun drie kinderen werden respectievelijk niet ouder dan 10 weken, 3 maanden en 5 jaar.
Christina is niet de enige inwonende arbeidskracht. Ook Jan van Sluijs en Willem Bommelje werken onder vermelding van ‘dienstbode’ mee in het boerenbedrijf.
Een andere inwoner is Geertje Olbertijn uit Biggekerke, zij is ‘particuliere’ dat wil zeggen zonder beroep.[Zij is de dochter van een zus van Huibertje Kesteloo.]
In 1851 overlijdt Huibertje Kesteloo op 44-jarige leeftijd.

Bevolkingsregisters van Koudekerke – tijdvak 1850-1860
Christina’s functie wordt omschreven als ‘boeredienstmeid’. Ze woont nog steeds in het huishouden van Aarnout Aarnoutse, echter niet als zijn dienstbode, maar als zijn echtgenote! In het bevolkingsregister is aangetekend dat zij trouwt in juli 1851. Uit de huwelijksakten van de burgerlijke stand blijkt dat zij in het huwelijk trad met haar werkgever, Aarnout Aarnoutse.

In het bevolkingsregister is door de naam van diens eerste echtgenote Huibertje Kesteloo een streep gezet, zij overleed in april van dat jaar; Aarnoutse hertrouwde dus binnen 3 maanden na het overlijden van zijn eerste echtgenote. Christina is ten tijde van haar huwelijk 26 jaar en ‘landbouwer’ Aarnout Aarnoutse 48 jaar.
Een tiental dienstboden, -knechten en een tuinknecht komen en gaan.

Bevolkingsregisters van Koudekerke – tijdvak 1861-1869
Behalve het komen en gaan van diverse werknemers wonen ook enige tijd een broer en zus van Christina in. Het gaat om haar broer Jakop, akkerbouwersknecht, en haar zus Dina, dienstbode. Ook familieleden van Aarnoutse wonen in, onder andere een neef, Jan Jasperse.

Bevolkingsregisters van Koudekerke – tijdvak 1870-1882
De naam van Aarnout Aarnoutse is doorgestreept: hij is 15 juni 1870 overleden. Uit de overlijdensaktes van de burgerlijke stand blijkt dat hij burgemeester van Koudekerke was toen hij overleed.
Op hetzelfde blad in het bevolkingsregister wordt Janis Jasperse, akkerbouwer, als hoofd van het huishouden aangemerkt. Uit de huwelijksakten van de burgerlijke stand blijkt dat Christina in oktober 1872 met hem is getrouwd. Christina is dan 48 jaar. Jasperse is 45 jaar en alleenstaand. Waarschijnlijk is hij de neef van haar eerste man, die eerder bij hen inwoonde.
In deze periode zijn een vijftal inwonende knechten en dienstboden in dienst.

Bevolkingsregisters van Koudekerke – tijdvak 1882-1891
Christina wordt aangeduid als ‘landbouweres’. De naam van haar tweede echtgenoot is verdwenen. Uit de overlijdensakten van de burgerlijke stand blijkt dat Janis Jasperse in 1881 op 54-jarige leeftijd is overleden. Ook vertelt de overlijdenakte dat het echtpaar ‘van tafel en bed’ was gescheiden.
Christina woont in deze periode enige tijd samen met een nicht.

Bevolkingsregisters van Koudekerke – tijdvak 1891-1900
Christina woont alleen, ze is ‘zonder beroep’, dus niet langer actief in het boerenbedrijf. De foto van Christina dateert uit 1892, mogelijk heeft ze zich na de scheiding laten portretteren door fotograaf Carl Wilhelm Bauer te Middelburg.

Bevolkingsregisters van Koudekerke – tijdvak 1904-1910
Dit bevolkingsregister valt buiten het digitaliseringsproject. Het is wel te raadplegen in de studiezaal.
Door de naam van Christina is een streep gehaald, en de aantekening dat zij op 30 december 1904 is overleden is toegevoegd. Ten tijde van haar overlijden woonde zij nog steeds alleen.

Van eenvoudige dienstmeid tot welgestelde ‘landbouweres’
Samengevat is Christina Mauer de kleindochter van een Duitse emigrant. Ze wordt geboren in een eenvoudig gezin in Domburg. Haar vader en moeder zijn beide arbeiders. In huis wonen ook haar opa, oma, twee ooms en een tante.
Net als haar zusjes en broertjes gaat ze het huis uit om als inwonende dienstbode aan de slag te gaan. Haar derde werkgever is de landbouwer Aarnout Aarnoutse in Koudekerke. Wanneer diens echtgenote overlijdt, hertrouwt hij met zijn ‘boeredienstmeid’ Christina Mauer. Daarmee verbetert Christina’s levensstandaard dus aanzienlijk.
Na het overlijden van haar man hertrouwt Christina met akkerbouwer Janis Jasperse. Al gauw woont het echtpaar niet meer samen.
Christina blijft kinderloos. Ze overlijdt op 80-jarige leeftijd in Koudekerke.