Is er een verschil tussen Middelburg vóór de Tweede Wereldoorlog en daarna? Dat is van 1 september tot en met 28 december 2012 te zien in de nieuwe tentoonstelling ‘Middelburg herbouwd – Façade 2012’. De tentoonstelling is gemaakt in het kader van de Architectuur Manifestatie Façade 2012 in Middelburg en geeft aan de hand van enkele gebouwen een beeld van Middelburg voor het bombardement op 17 mei 1940 en de herbouw daarna.
Bombardement op Middelburg
Na een bombardement op Middelburg op 17 mei 1940 gaat een groot deel van de binnenstad in vlammen op. Er zijn slachtoffers te betreuren en de materiële schade is enorm. In totaal zijn 573 panden (woonhuizen en bedrijfspanden) plus 18 openbare gebouwen vernield, 800 mensen zijn dakloos geworden.
Verwoesting
Onder de verwoeste gebouwen zijn er verschillende die tot de mooiste van de stad kunnen worden gerekend. Het laat-gotische stadhuis is van binnen geheel uitgebrand. Alleen de muren staan nog overeind. Het abdijcomplex is grotendeels verwoest, maar enkele belangrijke delen zijn behouden gebleven, zoals de dubbele Balanspoort. De 19e-eeuwse RK Petrus en Pauluskerk in Waterstaatsstijl uit 1846 in de Lange Noordstraat is weggevaagd.
Het in Vlaamse Renaissance stijl opgetrokken pand ‘In den Steenrotse’ uit 1590 aan de Dwarskaai gaat, evenals café-restaurant ‘De Gouden Sonne’ uit 1635 in de Lange Delft, volledig verloren. Het Oostindisch Huis met haar gevel uit 1711 aan de Rotterdamsekaai en het buurhuis ‘De Globe’, gebouwd in 1661, zijn verwoest. De Waalse kerk, de HBS in de St. Pieterstraat en de St. Jorisdoelen uit 1582 op de Balans hebben het bombardement ook niet overleefd. De Middelburgse fotograaf C.P. Snijders legde het puin en het ruimen ervan vast in een serie stereofoto’s.
Herbouwplannen
Middelburg staat in 1940 voor de volstrekt nieuwe opgave om een groot deel van de historische stadskern die door bombardementen, beschietingen en verzengende branden in de as is gelegd te herbouwen. Onder leiding van architect Pieter Verhagen wordt de plattegrond van de binnenstad ingrijpend gewijzigd voor een betere doorstroming van het verkeer en verfraaiing van het stadsbeeld.
In de voormalige Lange Burg, die met de Korte Burg het middeleeuwse burgterrein doorsneed, wordt een knik gemaakt naar een nieuwe straat: de Nieuwe Burg. Staande op de hoek van de Lange Delft en de Nieuwe Burg heeft men dan zicht op zowel het stadhuis als de Nieuwe Kerk. De Grote Markt (7.800 m2) wordt verkleind. Door de toevoeging van een nieuwe huizenrij ontstaat Plein 1940, bedoeld voor bussen die dan niet langer de Markt zullen ontsieren.
Middelburgse sfeer
Tegelijkertijd maakt men in het nieuwbouwplan een sterkere scheiding tussen wonen, werken, ondernemen en vermaak, en verhuist het merendeel van de niet-ondernemende bevolking uit de binnenstad. Bij de wederopbouw van de stad staat het concept van de ‘Middelburgse sfeer’ centraal.
De nieuwe binnenstad van Middelburg is geen kopie van het vroegere Middelburg, maar het streven naar een atmosfeer met eigentijdse architectonische middelen. De wederopbouwstijl is te karakteriseren als een eigentijdse regionalistische architectuur.
De herbouwpanden van Middelburg zijn vandaag de dag nog altijd herkenbaar aan de gevelsteen waarop de Middelburgse adelaar is afgebeeld, die als feniks uit de as van het vuur van 1940 verrijst.
Restauratie, herbouw en nieuwbouw
In het begin van de wederopbouw gemaakte plannen worden in de loop der tijd herzien. Het plan om een nieuw kantoorpand neer te zetten op de plaats van de monumentale Sint Jorisdoelen op de kop van de Balans wijzigt en eind jaren ’60 verrijst er een replica van de voorgevel van het pand op dezelfde plek. Plannen om de zwaar getroffen Provinciale Bibliotheek in het huis ‘De Dolfijn’ uit 1733 in de Lange Delft te restaureren worden afgeblazen. De resten van de monumentale gevel worden afgebroken en opgeslagen, maar krijgen uiteindelijk een nieuwe bestemming als in 1988 kunstenaar Ko de Jonge veertien brokstukken als ‘stenen des aanstoots’ in de straten metselt onder de titel De Explosie. Belangrijke monumenten als het stadhuis en het abdijcomplex met de markante Lange Jan worden gerestaureerd waar dat mogelijk is, en aangevuld met nieuwbouw.
Waardering
Meer dan vijftig jaar na dato krijgt de herbouw volgens de principes van de Delftse School steeds meer waardering. Dankzij de zorgvuldige aandacht voor het karakter van de monumentenstad hebben de architecten de Middelburgse sfeer weten te bewaren. Daarnaast is er ook kritiek op sommige ingrepen in het middeleeuwse stratenpatroon, het niet herbouwen of restaureren van sommige monumentale, beeldbepalende panden en het nut van het creëren van nieuwe pleinen, zoals Plein 1940.
Levende stad
Middelburg is een levende stad met een veelheid aan oude én nieuwe monumenten waardoor de stad zowel een historische als eigentijdse sfeer ademt.
De tentoonstelling ‘Middelburg herbouwd – Façade 2012’ geeft daarvan een beeld aan de hand van drie locaties: het stadhuis, het abdijcomplex en banketbakkerij Papegaay.
Behalve archiefstukken, foto’s, prenten en voorwerpen, is ook film te zien met beelden die de Middelburgse fotograaf Van den Boudt maakte na het bombardement op 17 mei 1940.
Op de buitenmuur van de expositieruimte is een interactieve 3D-animatie te bekijken. De bezoeker kan door de het Middelburg van vóór en ná het bombardement wandelen. De animatie is vervaardigd door Lukas de Jong uit Amsterdam en Leo Leynse uit Middelburg.
Herinneringstafel
Bijzonder is de multitouchtable die in het midden van de ruimte staat. Hierop zijn twee interactieve animatie te zien, die ontwikkeld zijn door educatief Bureau onWijs uit Oude Tonge, met materiaal uit het Zeeuws Archief en van Omroep Zeeland. De programma’s bevatten archiefstukken, veel foto’s, tekeningen, plattegronden, filmfragmenten en interviews met ooggetuigen. Door de tafel aan te raken worden de animaties opgestart en kunnen de bezoekers alles naar keuze bekijken en beluisteren.
De tafel nodigt uit om samen te kijken en te praten over de oorlog, die niet alleen diep heeft ingegrepen in de stad, maar ook in het leven van mensen. Zowel de stad als de mensen die de oorlog hebben meegemaakt, dragen de herinneringen aan het bombardement, de oorlogstijd en de wederopbouw met zich mee. De interactieve programma’s zijn onder meer bedoeld om mensen met elkaar in gesprek te laten komen: ooggetuigen met elkaar, ouders en grootouders met kinderen en kleinkinderen, scholieren en studenten, kortom, iedereen die de oorlog heeft meegemaakt of erin geïnteresseerd is en graag wil weten wat er toen gebeurd is en hoe de mensen het hebben beleefd.
De tentoonstelling is gemaakt in opdracht van Centrum Beeldende Kunst Zeeland in het kader van de Architectuur Manifestatie Façade 2012